Cyklosporyna: wskazania, przeciwwskazania, skutki uboczne

Cyklosporyna jest to cykliczny polipeptyd złożony z 11 aminokwasów wytwarzany przez grzyb o nazwie Tolypocladium inflatum. Cyclosporyna jest silnym lekiem o działaniu immunosupresyjnym (tj. hamującym proces wytwarzania przeciwciał i komórek odpornościowych przez różne czynniki zwane immunosupresorami).

Spis treści

1. W jakim celu stosuje się cyklosporynę?
2. Przeciwwskazania do stosowania cyklosporyny
3. Wpływ cyklosporyny na organizm
4. Kiedy i u kogo zachować ostrożność przy stosowaniu cyklosporyny?
5. Jak i kiedy przyjmować cyklosporynę?
6. Cyklosporyna, a ciąża i karmienie piersią
7. Cyklosporyna w leczeniu zwierząt
8. Cyklosporyna działania niepożądane

W jakim celu stosuje się cyklosporynę?

• zapobieganie odrzuceniu przeszczepu

Dotyczy to w większości pacjentów przyjmujących już wcześniej inne leki immunosupresyjne, a u których nie spełniły one swojej roli i nadal istnieje ryzyko odrzucenia przeszczepu. Cyklosporyna zapobiega odrzucaniu allogenicznych przeszczepów serca, nerek, wątroby, trzustki, jelita cienkiego, płuc i skóry. Allogeniczny oznacza, że jest to przeszczep tkanki lub narządu pochodzącego od osobnika tego samego gatunku.

• w chorobie "przeszczep przeciwko gospodarzowi"

Cyklosporyna zdecydowanie osłabia reakcję "przeszczep przeciw gospodarzowi" po przeszczepieniu szpiku - jest to niepożądana reakcja fizjologiczna zachodząca w organizmie biorcy przeszczepu pod wpływem wprowadzonych od dawcy - obcych antygenowo - limfocytów. Jednostka chorobowa przeszczep przeciw gospodarzowi ma z reguły bardzo ciężki przebieg i może prowadzić nawet do śmierci pacjenta. 

• przy zapaleniu błony naczyniowej oka

Dotyczy to zagrażającego utratą wzroku zapalenia błony naczyniowej pośredniego lub tylnego odcinka oka, zwłaszcza wtedy gdy leczenie tradycyjne jest nieskuteczne, nie przynosi zamierzonych efektów lub powoduje zagrażające życiu lub zdrowiu pacjenta działania niepożądane. 

• w stanie zapalnym rogówki

a dokładnie w miejscowym leczeniu ciężkiego zapalenia rogówki u dorosłych osób z zespołem suchego oka, u których nie nastąpiła poprawa pomimo stosowania preparatów mających nawilżać oko tzw. sztucznych łez.

• w leczeniu zespołu nerczycowego
• przy reumatoidalnym zapaleniu stawów
• w leczeniu łuszczycy
• przy atopowym zapaleniu skóry

Leki immunosupresyjne podawane są w terapii wielu chorób autoimmunologicznych. W ich przebiegu układ odpornościowy atakuje własne komórki i tkanki (traktuje je jak wroga), czego efektem są ich trwałe uszkodzenia.

Leki hamują odpowiedź układu odpornościowego, dzięki czemu wydłużają okresy remisji choroby i łagodzą objawy, tak by podnieść komfort życia pacjenta.

Najczęściej znajdują one zastosowanie we wspomnianym wcześniej reumatoidalnym zapaleniu stawów, łuszczycy, ale także w takich chorobach jak

• toczeń
• pęcherzyca
• wrzodziejące zapalenie jelit
• choroba Leśniowskiego-Crohna

Przeciwwskazania do stosowania cyklosporyny

Jak każdy lek, tak i cyklosporyna mimo wskazań nie zawsze może być stosowana.

Głównym przeciwwskazaniem jest nadwrażliwość na substancję czynną lub którykolwiek składnik preparatu.

Poza tym należy także pamiętać, że cyklosporyna wpływa na cały organizm pacjenta i nie zawsze jest to dla niego korzystne. Dlatego przed rozpoczęciem terapii, zwłaszcza, gdy organizm jest osłabiony, należy przeprowadzić rzetelny wywiad oraz badania.

Wpływ cyklosporyny na organizm

Cyklosporyna, podobnie jak i inne leki immunosupresyjne, zwiększa niestety ryzyko rozwoju chłoniaków i innych nowotworów złośliwych, głównie dotyczy to nowotworów skóry. Ze względu na potencjalne ryzyko wystąpienia nowotworów złośliwych skóry pacjenci leczeni cyklosporyną powinni starać się unikać nadmiernej ekspozycji na światło słoneczne, oraz nie powinni być poddawani działaniu promieniowania UVB lub fotochemioterapii.

Cyklosporyna, podobnie jak inne leki immunosupresyjne, zwiększa także ryzyko rozwoju wszelkiego rodzaju zakażeń: bakteryjnych, grzybiczych, pasożytniczych, a także wirusowych, często wywołanych przez drobnoustroje oportunistyczne (tj. takie, które wywołują zakażenia, ale tylko u osób z obniżona odpornością, nie szkodzą zaś osobom zdrowym, których to organizm radzi sobie z nimi bez problemu).

Częstym i ciężkim powikłaniem leczenia cyklosporyną może być zwiększenie stężenia kreatyniny i mocznika. Stężenie to jest zależne od dawki i najczęściej ustępuje po jej zmniejszeniu. Jednak w trakcie długotrwałego leczenia mogą wystąpić zmiany w strukturze nerek, które już nie są tak proste do leczenia. Dlatego też należy monitorować czynność nerek w trakcie leczenia cyklosporyną. Ze szczególną uwagą należy kontrolować czynność nerek u osób starszych oraz u dzieci.

Cyklosporyna może również powodować przemijające, zależne od dawki leku - zwiększenie stężenia bilirubiny w surowicy oraz zwiększenie aktywności enzymów wątrobowych. Sytuacja taka ma najczęściej miejsce u osób ze współistniejącymi innymi chorobami i ogólnie osłabionym organizmem. U osób po przeszczepieniach narządów, zaburzenia te bardzo często prowadzą niestety do zgonu. Dlatego też należy dokładnie monitorować czynność wątroby, a w przypadku wystąpienia zaburzeń konieczne może być zmniejszenie dawki lub zmiana na inny lek.

Przed leczeniem oraz po około miesiącu leczenia cyklosporyną wskazane jest również oznaczenie stężenia lipidów we krwi (tj. cholesterolu całkowitego, HDL, LDL oraz trójglicerydów).

W przypadku zwiększenia stężenia lipidów rozważyć należy zmianę diety, a jeśli to nie przynosi zamierzonych rezultatów, konieczne może być zmniejszenie dawki cyklosporyny. Pamiętać należy, że wzrost cholesterolu we krwi, zwłaszcza tego "złego", może prowadzić to groźnych chorób serca i całego układu krążenia. A to może być bardzo niebezpieczne, dla i tak już osłabionego organizmu.

Cyklosporyna zwiększa ryzyko hiperkaliemii (wzrost stężenia jonów potasowych w surowicy krwi), zwłaszcza u pacjentów, u których stwierdzone zostały zaburzenia czynności nerek.

Należy także zachować ostrożność w przypadku jednoczesnego przyjmowania cyklosporyny z lekami moczopędnymi oszczędzającymi potas, inhibitorami ACE, lekami z grupy antagonistów receptora angiotensyny i lekami zawierającymi potas oraz u pacjentów stosujących dietę o dużej zawartości potasu. W takiej sytuacji zaleca się regularne badanie stężenia potasu w osoczu krwi, tak aby nie dopuścić do jego nadmiaru. Dobrze jest także przyjrzeć się swojej diecie i w razie potrzeby obniżyć podaż potasu.

Cyklosporyna zwiększa także klirens (czyli wydalanie) magnezu, co może prowadzić do hipomagnezemii (czyli obniżonego poziomu magnezu w organizmi) . Dlatego też należy pamiętać o regularnej kontroli stężenia tego pierwiastka we krwi, a w razie konieczności zmienić dietę, wprowadzić produkty bogate w magnez lub zastosować jego suplementację.

Kiedy i u kogo zachować ostrożność przy stosowaniu cyklosporyny?

• przy stosowaniu leku u chorych na łuszczycę i atopowe zapalenie skóry

Dotyczy to głównie pacjentów w starszym wieku. Oni powinni być leczeni tylko w przypadku łuszczycy lub AZS prowadzących do niepełnosprawności, przy czym należy regularnie kontrolować czynność nerek, mierzyć ciśnienie tętnicze krwi oraz sprawdzać poziom lipidów.

Przed rozpoczęciem leczenia cyklosporyną powinno się także wykonać dokładne badania, a najlepiej biopsję zmian skórnych nietypowych dla łuszczycy. Zwłaszcza w przypadkach, w których istnieje ryzyko, że są zmianami nowotworowymi lub stanami przedrakowymi.

• w trakcie terapii erytromycyną

Należy unikać doustnego podawania erytromycyny, ponieważ wykazuje ona zdolność do zwiększania stężenia cyklosporyny we krwi. Jeżeli nie istnieje możliwość innego leczenia, zaleca się dokładne monitorowanie stężenia cyklosporyny we krwi i czynności nerek, a także należy większą uwagę zwrócić na wszelkie niepokojące objawy. Jednoczesne przyjmowanie cyklosporyny i erytromycyny zwiększa prawdopodobieństwo wystąpienia skutków ubocznych.

• przy złośliwych nowotworach skóry

Osoby ze złośliwymi nowotworami skóry lub stanami przedrakowymi skóry powinny być leczone cyklosporyną wyłącznie po odpowiednim leczeniu tych zmian i tylko jeżeli nie istnieje inna możliwość skutecznej terapii, a i wtedy leczenie to powinno odbywać się pod ścisła kontrolą lekarza.

• przy zakażeniu skóry gronkowcem złocistym

Zakażenie skóry gronkowcem złocistym nie jest przeciwwskazaniem do stosowania leku, ale powinna być równolegle prowadzona terapia za pomocą odpowiednich leków przeciwbakteryjnych, tak aby nie doszło to zakażenia całego organizmu.

Jak i kiedy przyjmować cyklosporynę?

Cyklosporynę przyjmuje się doustnie, o tym, jak często i w jakich dawkach, decyduje lekarz po przeprowadzeniu rzetelnego wywiadu i wykonaniu podstawowych badań.

Najlepiej przyjmować ją z posiłkiem, ale należy uważać, aby nie pić w tym czasie soku z grejpfruta. Sok ten nasila działanie cyklosporyny. Aby uniknąć interakcji, nie należy pić soku grejpfrutowego, ani nie jeść grejpfrutów co najmniej 4 godziny przed i 4 godziny po przyjęciu leku.

Nie wolno również łączyć cyklosporyny z preparatami zawierającymi ziele dziurawca. Roślina ta zmniejsz stężenie leku w osoczu krwi, z to może doprowadzić do odrzucenia przeszczepu.

Cyklosporyna, a ciąża i karmienie piersią

Cyklosporynę w ciąży stosować można wyłącznie ze wskazań życiowych, czyli gdy jest to lek "ratujący życie".  

Doświadczenie ze stosowaniem leku podczas ciąży jest ograniczone.

Prowadzono nieliczne badania jedynie na zwierzętach.

Karmienie piersią również nie jest zalecane, ponieważ cyklosporyna przenika do mleka kobiecego, a może mieć to trudny do przewidzenia wpływ na dziecko.

Cyklosporyna w leczeniu zwierząt

Cyklosporyna wykorzystywana jest w weterynarii już od ponad dwudziestu lat. Lek ten stosowany jest między innymi w dermatologii weterynaryjnej w przypadku takich chorób jak:

• atopowe zapalenie skóry
• choroby autoimmunologiczne (np. pęcherzyca liściasta)
• zapalenie gruczołów łojowych
• oraz w innych, mniej powszechnie występujących chorobach

Cyklosporyna działania niepożądane

Jak każdy lek, tak i cyklosporyna może powodować skutki uboczne. Nie u każdego pacjenta będą one takie same. Ich intensywność także może być inna. Wszystko zależy od ogólnego stanu pacjenta, innych współistniejących chorób oraz przyjmowanych w tym samym czasie leków.

Do głównych i najczęściej spotykanych skutków ubocznych należą:

• hiperlipidemia, czyli wzrost poziomu cholesterolu we krwi (może powodować to rozwój miażdżycy)
• drżenia mięśni
• nadmierny wzrost włosów na skórze ciała i twarzy
• bóle głowy i trudne do opanowania nadciśnienie tętnicze
• zaburzenia czynności nerek
• podwyższenie poziomu cukru we krwi (hiperglikemia)
• wzrost poziomu kwasu moczowego w surowicy (hiperurykemia)
• wysoki poziom potasu (hiperkaliemia)
• niski poziom magnezu (hipomagnezemia)
• nudności, wymioty, ból brzucha, biegunka
• napady padaczkowe, splątanie, dezorientacja
•  zmiany osobowości, pobudzenie, bezsenność, zmiany widzenia
• ślepota, śpiączka, porażenie części lub całego ciała, sztywność karku, utrata koordynacji

Jeśli pacjent w trakcie terapii cyklosporyną zauważy, te lub inne niepokojące objawy, powinien niezwłocznie zgłosić się do lekarza.

Należy pamiętać, że skrajną nieodpowiedzialnością jest np. samodzielna zmiana dawki lub zaprzestanie leczenia. Może to nie tylko zagrażać zdrowiu, ale także życiu pacjenta.

O autorze

Karolina Nowak

Z wykształcenia technik farmaceutyczny. Aktualnie zawodowo spełnia się pracując w aptece. Empatyczna, wrażliwa i lubiąca kontakt z drugim człowiekiem. Prywatnie miłośniczka dobrej książki.

Przeczytaj więcej tekstów tej autorki

Karolina Nowak