Gruźlica - objawy, badanie i leczenie

Gruźlica to bakteryjna choroba zakaźna rozwijająca się u 10 proc. zakażonych. Często bywa wykrywana przypadkowo. W Polsce większość przypadków jej postaci to gruźlica płuc. Jakie są objawy gruźlicy oraz jak przebiega leczenie tej choroby?

Spis treści

1. Gruźlica: przyczyny
2. Źródła zakażenia gruźlicą
3. Gruźlica: objawy
4. Gruźlica: rodzaje
5. Gruźlica: badania
6. Gruźlica: leczenie
7. Jak wspomagać leczenie gruźlicy

Gruźlica (łac. tuberculosis, TB, tubercule bacillus), którą kiedyś nazywano chorobą biedaków, może dopaść każdego z nas. Najbardziej jednak podatne na jej atak są:

• dzieci pomiędzy 10. a 15. rokiem życia,
• osoby w podeszłym wieku,
• osoby niedożywione (także z powodu częstego stosowania diet odchudzających),
• osoby cierpiące na cukrzycę,
• osoby cierpiące na wrzody żołądka i dwunastnicy,
• palacze,
• osoby nadużywające alkoholu,
• narkomani.

Choć wydawało się, że gruźlica została już pokonana, od pewnego czasu znów rośnie liczba nowych przypadków choroby. I mimo że można ją całkowicie wyleczyć, każdego roku w Polsce umiera na nią około 1000 osób. To dwa razy więcej niż w Czechach i Słowacji i aż siedem razy więcej niż w Norwegii i Szwecji. Dlatego trzeba bić na alarm.

Warto przeczytać: Szczepienie na gruźlicę kontra koronawirus: Nowy sposób zapobiegania chorobie

Gruźlica: przyczyny

Gruźlica jest chorobą zakaźną, którą wywołują Gram-dodatnie bakterie (Mycobacterium tuberculosis) zwane pałeczkami lub prątkami Kocha – od nazwiska ich odkrywcy, Roberta Kocha. Są bardzo odporne na działanie antybiotyków, kwasów, a także zasad. Przy dostatecznej wilgotności (bez dostępu światła) w glebie lub kurzu mogą przetrwać nawet kilka lat. Prątki giną jednak pod wpływem promieni słonecznych, a w temperaturze 75°C stają się nieszkodliwe już po 10 sekundach. Rozmnażają się dość wolno – podział następuje co 18–20 godzin.

Źródła zakażenia gruźlicą

Największe zagrożenie stanowią tzw. chorzy prątkujący, czyli wydychający bakterie z powietrzem podczas kaszlu, kichania, śmiechu i mówienia. Rzadziej choroba przenosi się drogą pokarmową lub przez dotyk. Źródłem zakażenia bywa też mleko pochodzące od chorych krów.

Ale zakażenie bakteriami gruźlicy wcale nie jest równoznaczne z zachorowaniem. Choroba rozwija się u około 10 proc. zakażonych. Jednak od chwili przeniknięcia bakterii do organizmu ryzyko zachorowania utrzymuje się przez całe życie, a największe jest w pierwszym i drugim roku od zakażenia.

Gruźlica: czy grozi nam epidemia? [WIDEO]

Gruźlica: objawy

Objawy gruźlicy w dużej mierze zależą od tego, który narząd został zaatakowany. W 10 proc. przypadków choroba rozwija się bez dolegliwości i jest wykrywana przypadkowo. Częściej jednak się zdarza, że gdy gruźlica zaatakuje, pojawia się osłabienie, uczucie ciągłego zmęczenia, senności.

Typowe są nawracające stany podgorączkowe, a także nocne pocenie. Ale najbardziej charakterystycznym objawem gruźlicy jest utrzymujący się kaszel – początkowo suchy, a następnie z odkrztuszaniem plwociny (w ostrym stadium choroby występuje plucie krwią).

Uwagę powinien zwrócić także niezwiązany z dietą lub intensywną gimnastyką spadek wagi oraz bóle w klatce piersiowej. Oznaką zakażenia może być też zbyt wolne dochodzenie do zdrowia po zapaleniu płuc. Każdy z takich objawów powinien być sygnałem do złożenia wizyty lekarzowi.

Gruźlica: rodzaje

• pierwotna - przebiega bezobjawowo. U części chorych pojawiają się objawy przypominające grypę, które samoistnie ustępują, ale często pozostają powiększone węzły chłonne. Po kilku miesiącach może dojść do samowyleczenia. Dowodem przebytej gruźlicy będą widoczne na zdjęciu RTG zwapnienia płuc;
• prosówkowa - jest jedną z najcięższych postaci choroby. Rozwija się wskutek rozsiewu prątków, które wraz z krwią docierają do wszystkich organów. Nazwa jest związana z kształtem ognisk gruźliczych (guzków) tworzących się w poszczególnych organach i przypominających ziarna prosa. Może się rozpocząć od wysokiej gorączki, duszności, a nawet niewydolności oddychania, bólów głowy, lub przebiegać podstępnie – ze stanami podgorączkowymi i szybką utratą wagi. Chory musi trafić do szpitala;
• popierwotna jest skutkiem uaktywnienia się prątków, które przetrwały w organizmie w stanie uśpienia. Z reguły zajmuje płuca, ale może się też objawić w innych narządach: układzie oddechowym, moczowo-płciowym lub nerwowym, a także w kościach, stawach i osierdziu;
• pozapłucna - dotyka 5 proc. zakażonych. Najczęściej zajmuje węzły chłonne (niebolesne powiększenie), układ moczowy (atakuje nerki), kości i stawy (dochodzi do tzw. złamań kompresyjnych), osierdzie (częste bóle za mostkiem i utrata masy ciała), ale zdarza się też, że przybiera postać gruźlicy skórnej.

W Polsce 95 proc. przypadków to gruźlica płuc. Ale choroba może zaatakować każdy narząd, najczęściej układ moczowy, węzły chłonne, kości i stawy. Najpopularniejsze jej rodzaje to:

Gruźlica płuc

Gruźlica płuc to najczęściej występująca postać gruźlicy. Najbardziej charakterystyczny objaw to trwający ponad trzy tygodnie kaszel - początkowo suchy, potem z odkrztuszaniem plwociny, osłabienie, zmęczenie, senność, nocne poty, lekko podwyższona temperatura, nieuzasadniony spadek wagi oraz bóle w klatce piersiowej, w ostrym stadium gruźlicy chory pluje krwią. W 10 proc. przypadków choroba rozwija się bez dolegliwości i jest wykrywana przypadkowo, np. podczas badań okresowych. U części chorych dolegliwości przypominające grypę ustępują samoistnie (pozostaje tylko przedłużające się powiększenie węzłów chłonnych). Po kilku miesiącach może dojść do samowyleczenia. Dowodem przebytej gruźlicy są widoczne na zdjęciu RTG zwapnienia płuc i tzw. wnęki w węzłach chłonnych.

Gruźlica układu moczowego (najczęściej nerek)

Gruźlica układu moczowego jest bardzo niebezpieczna, bo długo nie daje żadnych objawów. Pierwszym jest krwiomocz, ból przy oddawaniu moczu i pieczenie w cewce moczowej, ale to oznacza, że prątki zaatakowały już cały układ. Finałem takiego zakażenia jest śmierć spowodowana niewydolnością nerek.

Gruźlica węzłów chłonnych

Gruźlica węzłów chłonnych objawia się powiększeniem węzłów chłonnych w okolicy szyi i nad obojczykami. Nieleczona prowadzi do rozmiękczenia węzłów i tworzenia się w uszkodzonej skórze pęknięć, które po zagojeniu się pozostawiają widoczne blizny. Tę postać choroby pomoże rozpoznać biopsja. Jeśli nie poda się antybiotyku, zarazki gruźlicy będą się szybko rozprzestrzeniały po całym organizmie.

Gruźlica kości i stawów

W przypadku gruźlicy kości i stawów u chorego dochodzi do tzw. kompresyjnych złamań uszkodzonych kręgów lędźwiowych i dolnych piersiowych (u dzieci tylko piersiowych). Często pojawia się wtedy garb na plecach. Wokół ognisk gruźliczych tworzą się ropnie nazywane zimnymi, bo nie towarzyszą im charakterystyczne dla stanu zapalnego obrzęki, bóle, zaczerwienienie, wysoka temperatura. Przy wczesnym rozpoznaniu wystarczają leki, później konieczne bywa leczenie chirurgiczne, niekiedy nawet amputacja (fragmentu kości lub całej kończyny).

Gruźlica osierdzia

Gruźlica osierdzia zaczyna się od podwyższonej temperatury i spadku wagi. Dość szybko pojawiają się bóle za mostkiem, przyspieszona akcja serca, duszności oraz obrzęki nóg i rąk. Dlatego ta postać gruźlicy jest mylona z zawałem. Jeżeli nie zostanie rozpoznana, po kilku latach może się zakończyć tragicznie.

Gruźlica prosówkowa

Gruźlica prosówkowa to najgroźniejsza postać gruźlicy. Ogniska gruźlicze w organach przybierają kształt ziaren prosa. Ponieważ może dojść do zatrzymania oddechu, chory musi trafić do szpitala.

Gruźlica narządów rodnych

Gruźlica narządów rodnych dotyczy pochwy, sromu, jajowodów oraz błony śluzowej macicy - może przebiegać bezobjawowo i zostać wykryta przypadkowo przy okazji diagnostyki niepłodności. Mogą występować objawy sugerujące zapalenie jajników, tzn. ból w obrębie miednicy, upławy, zaburzenia miesiączkowania, nieprawidłowe krwawienia, może pojawić się miesiączka po menopauzie.

Gruźlica układu nerwowego

Gruźlica układu nerwowego to jedna z najcięższych postaci gruźlicy, z wysoką śmiertelnością. Mówimy o niej wtedy, gdy chorobotwórcze prątki dostaną się do mózgu i rdzenia kręgowego, gdzie tworzą się podkorowo lub na oponach ogniska zapalne (ogniska Richa) – gruzełki (stąd nazwa). Najczęstszą postacią tej choroby jest gruźlicze zapalenie opon mózgowo-rdzeniowych. Czasem dochodzi do tworzenia się gruźliczaków wewnątrzczaszkowych i gruźlicy rdzenia kręgowego.

Gruźlica: badania

Jeśli lekarz podejrzewa zakażenie gruźlicą, zleca wykonanie odpowiednich badań:

• prześwietlenie płuc - jeśli obraz rentgenowski nie jest jednoznaczny, pacjenta kieruje się na tomografię komputerową; przy podejrzeniu świeżego zakażenia prześwietlenie powtarza się po 1–3 miesiącach,
• badanie bakteriologiczne plwociny pobranej podczas bronchoskopii - próbkę ogląda się pod mikroskopem, co pozwala stwierdzić obecność prątków Kocha; podczas bronchoskopii lekarz może pobrać też wycinek tkanki płucnej, aby określić, czy nie doszło do tworzenia się ziarniny gruźliczej,
• odczyn tuberkulinowy - wykonuje się, by określić reakcję alergiczną organizmu na kontakt z żywymi pałeczkami gruźlicy: bakterie wprowadza się pod skórę i po 72 godzinach odczytuje się wynik - jeśli na przedramieniu pojawi się tylko zaczerwienienie, wynik uznaje się za ujemny (nie ma gruźlicy), gdy powstanie wyczuwalny palcem 6-milimetrowy płaski guzek – świadczy to o gruźlicy - taka reakcja występuje zwykle po 6 tygodniach od zakażenia.

Gruźlica: leczenie

Terapia gruźlicy musi trwać co najmniej pół roku. Chorzy, którzy prątkują, przebywają w szpitalu i są odizolowani od otoczenia. Po 2 tygodniach przestają rozsiewać bakterie, ale powinni pozostać w szpitalu jeszcze przez 2-4 tygodnie. Potem kurację można kontynuować w przychodni. W okresie gdy chory prątkuje, podaje mu się jednocześnie 3 albo 4 leki. Najczęściej jest to hydrazyd, streptomycyna, rifampicyna (RMP) oraz pirazynamid. Leczenie gruźlicy jest bezpłatne. Od 1999 roku refundacją kosztów terapii objęte są także wszystkie osoby nieubezpieczone.

Jak wspomagać leczenie gruźlicy

W leczeniu gruźlicy ogromne znaczenie ma właściwe odżywianie. Najlepsza jest dieta zrównoważona, bogata w świeże owoce i warzywa, produkty wysokobiałkowe oraz pełne ziarna zbóż. Posiłki powinny być wysokokaloryczne, aby wyrównać spadek masy ciała.

Dla podniesienia odporności organizmu zaleca się też spożywanie zwiększonych dawek witaminy C i witaminy A oraz przyjmowanie selenu i cynku. Jednak każdą kurację witaminową trzeba uzgodnić z lekarzem. Chory powinien jak najwięcej przebywać na świeżym powietrzu. Prątki są bardzo wrażliwe na działanie promieniowania ultrafioletowego. Dlatego przebywanie w słońcu lub naświetlanie specjalnymi lampami zmniejsza rozprzestrzenianie się choroby i przyspiesza zdrowienie.

Anna Jarosz

Dziennikarka od ponad 40 lat zaangażowana w popularyzację edukacji zdrowotnej. Laureatka wielu konkursów dla dziennikarzy zajmujących się medycyną i zdrowiem. Otrzymała m. in. Nagrodę Zaufania „Złoty OTIS” w kategorii „Media i Zdrowie”, Wyróżnienie Św. Kamila przyznawane z okazji Światowego Dnia Chorego, dwukrotnie „Kryształowe Pióro” w ogólnopolskim konkursie dla dziennikarzy promujących zdrowie oraz wiele nagród i wyróżnień w konkursach na „Dziennikarza Medycznego Roku” organizowanego przez Ogólnopolskie Stowarzyszenie Dziennikarze dla Zdrowia.

Jaka to choroba?

Pytanie 1 z 12

Co dolega temu dziecku?

Atypowe zapalenie skóry

Atopowe zapalenie skóry

Atypiczne zapalenie skóry

Następne pytanie

Agnieszka Paculanka

Anna Jarosz