Toksoplazmoza: objawy i leczenie

Toksoplazmoza jest chorobą powodowaną przez pierwotniaka z gatunku Toxoplasma gondii. Mimo, że zakaża on bardzo dużo osób na całym świecie, to u większości z nich zakażenie przebiega skąpoobjawowo lub bezobjawowo. U osób z obniżoną odpornością i kobiet w ciąży, toksoplazmoza jest niebezpieczną chorobą, powodującą wiele poważnych powikłań. Jak leczyć toksoplazmozę?

Spis treści

1. Toksoplazmoza – cykl życiowy
2. Toksoplazmoza – drogi zakażenia
3. Toksoplazmoza – występowanie
4. Toksoplazmoza – objawy
5. Toksoplazmoza – postacie kliniczne
6. Toksoplazmoza w ciąży
7. Toksoplazmoza wrodzona
8. Toksoplazmoza nabyta – diagnostyka
9. Toksoplazmoza wrodzona i w ciąży – diagnostyka
10. Toksoplazmoza – kryteria rozpoznania
11. Toksoplazmoza – leczenie
12. Toksoplazmoza – zapobieganie
13. Toksoplazmoza u kotów

Toksoplazmoza jest chorobą pasożytniczą powodowaną przez wewnątrzkomórkowego pierwotniaka Toxoplasma gondii. Wyodrębnia się trzy typy Toxoplasma gondii – typy I, II i III, które różnią się m. in. zdolnością do wywoływania choroby u ludzi i zwierząt. Ludzi najczęściej zakaża typ II. Pasożyt wywołujący toksoplazmozę wykazuje bardzo złożony cykl życiowy i występuje w różnych postaciach rozwojowych – tachyzoitu, bradyzoitu, cysty tkankowej, oocysty.

Toksoplazmoza – cykl życiowy

Po spożyciu np. niedogotowanego mięsa lub zanieczyszczonego pokarmu, cysty Toxoplasma gondii dostają się do żołądka. Tam pod wpływem soku żołądkowego zewnętrzna ściana cysty otaczająca bradyzoity jest rozkładana.

Następnie w jelicie cienkim bradyzoity przekształcają się w ruchliwe tachyzoity i aktywnie przedostają się do nabłonka jelita, skąd rozprzestrzenią po całym organizmie.

Tachyzoity są szybko namnażającymi się postaciami Toxoplasma gondii i mogą penetrować każdą komórkę w ustroju, w tym komórki układu odpornościowego. Pomimo, że pasożyt potencjalnie może rozwijać się w każdej tkance i narządzie, wykazuje najwyższe powinowactwo do tkanki nerwowej i mięśniowej, w tym do mięśnia sercowego.

Wraz z początkiem odpowiedzi odpornościowej tachyzoity są tłumione i ostatecznie przekształcane w wolno namnażające się postacie pasożyta tzw. bradyzoity. Tworzą one wokół siebie grubą otoczkę, przekształcając się tym samym w cysty tkankowe, które u osób ze sprawnie funkcjonującym układem odpornościowym pozostają w postaci uśpionej.

Dodatkowo zostają otoczone tkanką łączną i wysycone solami wapnia. W takiej formie mogą pozostawać w tkankach do końca życia. U osób z obniżoną odpornością bradyzoity mogą zostać reaktywowane z cysty tkankowej i przekształcić się ponownie w szybko dzielące się tachyzoity.

• Żywicielem ostatecznym dla Toxoplasma gondii są zwierzęta z rodziny kotowatych np. kot domowy.
• Żywicielem pośrednim są inne ssaki (w tym człowiek) i niektóre gatunki ptaków.

Okres wylęgania toksoplazmozy to od 2 tygodni do 2 miesięcy w przypadku postaci nabytej. Warto wiedzieć, że osoba zakażona nie zaraża innych poprzez kontakt.

Toksoplazmoza – drogi zakażenia

Człowiek może zarazić się Toxoplasma gondii poprzez:

• spożycie cyst znajdujących się w niedogotowanym lub surowym mięsie oraz jego przetworach (przede wszystkim jest to mięso wieprzowe, baranie i kozie)
• spożywanie niepasteryzowanego mleka i wytworzonych z niego produktów
• połknięcie oocyst z zanieczyszczonym pokarmem (warzywa, owoce) i wodą
• przeniesienie oocyst na błonę śluzową jamy ustnej zanieczyszczonymi rękami
• zakażoną matkę do płodu przez łożysko (toksoplazmoza wrodzona)
• przeszczep narządu
• transfuzję krwi lub preparatów krwiopochodnych

Toksoplazmoza – występowanie

Toksoplazmoza jest jednym z najbardziej rozpowszechnionych zakażeń pasożytniczych i chorób odzwierzęcych. W Europie toksoplazmoza jest związana przede wszystkim ze spożywaniem surowego lub niedogotowanego mięsa.

Z kolei w Ameryce Środkowej wynika z dużej liczby bezdomnych kotów oraz z klimatu sprzyjającemu przetrwaniu Toxoplasma gondii w środowisku. Toksoplazmoza występuje znacznie rzadziej w zimniejszych regionach świata oraz tam gdzie klimat jest gorący i suchy.

W Polsce około 60% osób posiada przeciwciała przeciwko Toxoplasma gondii.

Toksoplazmoza – objawy

Objawy toksoplazmozy będą zależne od prawidłowych funkcji układu odpornościowego oraz drogi jaką się zakaziliśmy – toksoplazmoza nabyta lub wrodzona.

U wielu osób z prawidłowo funkcjonującym układem odpornościowym toksoplazmoza nabyta występuje w postaci bezobjawowej (85% przypadków).

Natomiast jeśli objawy toksoplazmozy występują to są one niespecyficzne i słabo wyrażone:

• gorączka,
• powiększone węzły chłonne,
• ból głowy,
• zapalenie gardła,
• ból mięśni,
• wysypka,
• powiększenie wątroby,
• i powiększenie śledziony.

Czasami mogą się również pojawić objawy ze strony przewodu pokarmowego jak ból brzucha, wymioty i biegunka, co wynika z zajęcia przez Toxoplasma gondii krezkowych węzłów chłonnych.

Toksoplazmoza nabyta u osób z obniżoną odpornością np. z AIDS lub nowotworami zwykle występuje jako toksoplazmoza mózgowa, która charakteryzuje się objawami neurologicznymi, a ich nasilenie jest zależne od zajętego obszaru mózgu i liczby zmian.

Objawy mogą obejmować gorączkę, drgawki, ból głowy, zaburzenia widzenia, zmiany nastroju, zaburzenia funkcji poznawczych, mimowolne ruchy.

Oprócz tego u osób z obniżoną odpornością występuje toksoplazmoza pozamózgowa zazwyczaj manifestująca się zapaleniem płuc oraz zapaleniem naczyniówki i siatkówki.

Toksoplazmoza – postacie kliniczne

Postać węzłowa

Najczęściej występująca postać u osób z prawidłowo funkcjonującym układem odpornościowym. Dochodzi głównie do powiększania szyjnych węzłów chłonnych oraz pojawienia się objawów grypopodobnych:

• bóle mięśniowe,
• ból głowy,
• zapalenie gardła
• oraz uczucie osłabienia.

Postać oczna

Występuje częściej u osób z obniżoną odpornością. Przebiega pod postacią zapalenia siatkówki i naczyniówki. Inne objawy postaci ocznej toksoplazmozy to:

• zaburzenia widzenia,
• łzawienie,
• światłowstręt,
• mroczki i ból oka.

Postać uogólniona

Objawy obejmują od jednego do kilku narządów wewnętrznych (np. zapalenie mięśnia sercowego i zapalenie płuc) lub ośrodkowego układu nerwowego (np. zapalenie mózgu lub zapalenie opon mózgowo-rdzeniowych).

Toksoplazmoza w ciąży

Ze względu na ciężkie powikłania toksoplazmozy dla płodu, szczególną grupą ryzyka są ciężarne kobiety seronegatywne (nie posiadające przeciwciał przeciwko Toxoplasma gondii). W Polsce to około 50% ciężarnych.

W przeciwieństwie do toksoplazmozy nabytej, toksoplazmoza wrodzona jest wynikiem pierwotnego zakażenia Toxoplasma gondii w trakcie ciąży. Pasożyt w stadium tachyzoitu przechodzi przez łożysko (tzw. przekaźnictwo pionowe) i zakaża płód.

Warto też zaznaczyć, że stopień transmisji tachyzoitu przez łożysko do płodu zależy od czasu trwania ciąży.

Ryzyko zakażenia płodu wynosi:

• w pierwszym trymestrze 17-25%,
• w drugim trymestrze 25-54%,
• a w trzecim trymestrze aż 60-90%.

Toksoplazmoza wrodzona

Częstość toksoplazmozy wrodzonej to 1 do 2 przypadków na 1000 urodzeń. Zajęcie płodu jest najcięższe we wczesnym etapie ciąży i może prowadzić do samoistnego poronienia lub powodować poważne zaburzenia neurologiczne u płodu.

Natomiast zakażenie w późniejszych etapie np. w trzecim trymestrze jest często bezobjawowe. Ewentualnie w późniejszych etapach życia może pojawić się zapalenie naczyniówki i siatkówki.

Toksplazmoza wrodzona dotyczy prawie wyłącznie płodów kobiet seronegatywnych, które przechodzą ostre zakażenie Toxoplasma gondii w trakcie ciąży i nie występuje u kobiet seropozytywnych przed ciążą.

Najczęstszych objawy wrodzonej toksoplazmy u dziecka to:

• zapalenie naczyniówki i siatkówki,
• wodogłowie lub małogłowie,
• zwapnienia wewnątrzczaszkowe.

Jest to tzw. triada Sabina-Pinkertona.

Ponadto mogą wystąpić inne objawy jak:

• gorączka,
• powiększenie wątroby i śledziony,
• żółtaczka,
• powiększenie węzłów chłonnych,
• niedokrwistość,
• opóźnienie umysłowe,
• ślepota,
• padaczka.

Toksoplazmoza nabyta – diagnostyka

Podstawą diagnostyki toksoplazmozy u osób z prawidłowo funkcjonującym układem odpornościowym są badania serologiczne, które wykrywają obecność swoistych przeciwciał skierowanych przeciwko Toxoplasma gondii. Obecność przeciwciał wskazuje na aktywne lub wcześniejsze zakażenie pasożytem.

• Przeciwciała klasy IgM pojawiają się jako pierwsze po zakażeniu, czyli po około tygodniu i zanikają po około 4 miesiącach. Jednak u osób z przewlekłą toksoplazmozą mogą się one utrzymywać nawet do 2 lat.
• Przeciwciała IgA pojawiają się równolegle z IgM. Osiągają maksymalne stężenie po około miesiącu i znikają po 6-9 miesiącach.
• Przeciwciała IgG pojawiają się po 1–2 tygodni i maksymalne stężenie osiągają po upływie 2-3 miesięcy od zakażenia. Utrzymują się przez całe życie. Wysoki poziom przeciwciał IgG razem z jednoczesnym pojawieniem się przeciwciał IgM i/lub IgA, wskazuje na aktywne zakażenie pasożytem.

W niektórych sytuacjach klinicznych oznaczanie swoistych przeciwciał może nie być rozstrzygające w rozpoznaniu toksoplazmozy. Ma to miejsce np. u osób z oczną postacią wrodzonej toksoplazmozy oraz dzieci. U nich może nie dochodzić do wzrostu poziomu swoistych przeciwciał IgG. Ponadto badanie swoistych przeciwciał u osób z obniżoną odpornością może dawać wyniki fałszywie ujemne.

Z tego względu u nich wskazane jest wykonacie innych badań laboratoryjnych w kierunku toksoplazmozy, takich jak izolacja pasożyta z wycinków tkankowych, z krwi lub z innych płynów ustrojowych.

Jednak aktualnie najczęściej stosowaną metodą są metody biologii molekularnej z użyciem PCR wykrywające materiał genetyczny pasożyta.

Pomocne w rozpoznaniu toksoplazmozy są także badania obrazowe takie jak:

• USG,
• tomografia komputerowa
• i rezonans magnetyczny.

Toksoplazmoza wrodzona i w ciąży – diagnostyka

Kobiety ciężarne, które były zakażone Toxoplasma gondii przed zajściem ciążę i ich poziom swoistych przeciwciał IgG jest wysoki, nie są obciążone ryzykiem zakażenia płodu.

W niektórych sytuacjach ważne jest, aby ustalić czas, który minął od momentu zakażenia ciężarnej. Wtedy oznacza się tzw. awidność przeciwciał IgG, czyli siłę wiązania przeciwciała z antygenem pasożyta. Przeciwciała o małej awidności świadczą o ostrej fazie toksoplazmozy.

Rozpoznanie toksoplazmozy u noworodków powinno się zawsze wykonywać w przypadku dzieci matek, które uległy zarażeniu Toxoplasma gondii w trakcie ciąży.

Diagnostyka toksoplazmozy wrodzonej polega na wykrywaniu obecności pasożyta (badania swoistych przeciwciał lub molekularne):

• we krwi pępowinowej,
• w wodach płodowych,
• łożysku
• lub płynach ustrojowych dziecka.

Toksoplazmoza – kryteria rozpoznania

Warunki rozpoznania toksoplazmozy nabytej wymagają spełnienia jednego z poniższych warunków:

• serokonwersja swoistych przeciwciał IgG, czyli zmiana statusu z wyniku ujemnego na dodatni
• znamienne zwiększenie poziomu swoistych przeciwciał IgG ≥ 2 razy w odstępie ≥ 4 tygodni
• objawy kliniczne toksoplazmozy i wykrycie swoistych przeciwciał IgA/IgM i wysoki poziom swoistych IgG o małej awidności (< 20%)
• stwierdzenie komórek nabłonkowatych w badaniu histologicznym powiększonego węzła chłonnego i wykrycie swoistych przeciwciał IgM lub zwiększającego się lub wysokiego poziomu swoistych przeciwciał IgG

Powyższe kryteria dotyczą także kobiet ciężarnych.

Toksoplazmoza – leczenie

Osoby z prawidłowo funkcjonującą odpornością i nabytą postacią toksoplazmozy nie wymagają zwykle leczenia i toksoplazmoza przechodzi samoistnie. Jedynie pacjenci z ciężkimi objawami oraz z obniżoną odpornością wymagają leczenia.

Zazwyczaj podaje się pirymetaminę w połączeniu z sulfonamidami (sulfapirymidyna, klindamycyną, rowamycyną).

Toksoplazmoza – zapobieganie

• unikanie spożywania surowego lub półsurowego mięsa i jego przetworów oraz niepasteryzowanego mleka i jego przetworów, a także dokładne mycie rąk i narzędzi kuchennych po kontakcie z nimi
• dokładne mycie owoców i warzyw przed spożyciem
• stosowanie rękawic ochronnych do pracy w ogrodzie i na polu
• stosowanie u kobiet przed planowaniem ciąży badań w kierunku toksoplazmozy

Toksoplazmoza u kotów

Koty domowe mogą być źródłem oocyst Toxoplasma gondii, jednak pamiętajmy, że nie każdy kot jest zarażony i w rzeczywistości koty domowe nie stanowią istotnego czynnika ryzyka zarażenia pasożytem w Polsce, mimo że odsetek zarażonych kotów w niektórych rejonach Polski sięga nawet 75%.

Zakażone koty wydalają oocysty z kałem jednak niezwykle rzadko. Ponadto wydalone oocysty stają się dopiero zakaźne po kilku dniach od wydalenia.

Koty zakażają się Toxoplasma gondii najczęściej drogą pokarmową w wyniku połknięcia oocyst lub cyst tkankowych znajdujących się w surowym mięsie. Dlatego jeśli chcemy uchronić naszego kota przed zakażeniem należy unikać karmienia go surowym mięsem i uniemożliwić mu polowanie na gryzonie i ptaki.

Czytaj też:

• Toksoplazmoza: wyniki i interpretacja
• Toksoplazmoza u ciężarnych – przede wszystkim zapobiegać!
• Czym można zarazić się od kota? Jakie choroby przenoszą koty?

dr n. med. Karolina Karabin, biolog molekularny, diagnosta laboratoryjny, konsultant ds. żywienia i stylu życia