Metformina - działanie, właściwości, wskazania, dawkowanie metforminy

Metformina została wprowadzona do lecznictwa już w XX wieku. Pomimo wcześniejszych kontrowersji na jej temat jest ona obecnie „złotym standardem” leczenia cukrzycy typu 2. Kliniści wciąż odkrywają kierunki jej zastosowania, a najnowsze odkrycia poszerzyły wskazania refundacyjne metforminy. Sprawdź działanie tej substancji!

Spis treści

1. Metformina - działanie
2. Metformina - wskazania
3. Metformina - dawkowanie 
4. Metformina - przeciwwskazania
5. Metformina - środki ostrożności
6. Metformina - działania niepożądane

Metformina - działanie

Metformina należy do grupy leków obniżających poziom glukozy we krwi. Działanie metforminy opiera się na 3 mechanizmach:

1. metformina wpływa na wątrobową produkcję glukozy w organizmie poprzez hamowanie glukoneogenezy i glikogenolizy. Procesy te zwiększają stężenie glukozy we krwi. Ich zahamowanie daje efekt odwrotny, który w terapii cukrzycy jest pożądany.
2. metformina zwiększa wrażliwość tkanek na insulinę. Zwiększa wychwyt glukozy przez te tkanki, a tym samym zmniejsza stężenia cukru we krwi. Szczególnie istotne jest zwiększenie insulinowrażliwości mięśni szkieletowych, serca, wątroby i tkanki tłuszczowej,
3. metformina zmniejsza wchłanianie glukozy oraz innych cukrów w jelicie.

Takie działanie powoduje, że metformina zmniejsza u cukrzyków glikemię na czczo, glikemię poposiłkową oraz zmniejsza ilość insuliny produkowanej przez trzustkę.

W przeciwieństwie do innych leków hipoglikemizujących metformina nie wpływa bezpośrednio na wydzielanie insuliny. Dzięki temu jest ona bezpieczniejsza od innych leków dla cukrzyków, gdyż nie powoduje hipoglikemii. Stan obniżonego cukru we krwi może nastąpić tylko, kiedy chory stosuje jednocześnie inne leki przeciwcukrzycowe lub insulinoterapię, lub kiedy pacjent pije alkohol.

Metformina poprzez zmniejszenie zapotrzebowania organizmu na insulinę u niektórych pacjentów powoduje utratę masy ciała. Efekt ten jest bardzo pożądany w szczególności podczas leczenia pacjentów otyłych. Odnotowano spadek BMI u pacjentów w szczególności tych o zwiększonej masie ciała. Niestety nie dotyczy to wszystkich pacjentów i zwykle efekt chudnięcia jest potęgowany zmianą nawyków żywieniowych przez chorego.

Metformina korzystnie wpływa na profil lipidowy. Podczas długoterminowych terapii odnotowano u pacjentów spadek stężenia cholesterolu całkowitego, frakcji LDL oraz triglicerydów.  

Mówi się o kardioprotekcyjnych właściwościach metforminy. Badacze zauważyli poprawę w działaniu i budowie naczyń po podaniu pacjentom tego leku. 

U cukrzyków biorących udział w badaniach klinicznych zauważono także działanie przeciwzapalne metforminy objawiające się zmniejszeniem ilości białka C-reaktywnego.

Omawiany lek wykazuje też działanie prewencyjne przed dalszym rozwojem cukrzycy u osób w stanie przedcukrzycowym. Udokumentowano następujące efekty terapii metforminą w cukrzycy typu 2 z otyłością:

• spadek śmiertelności,
• spadek zgonów spowodowanych cukrzycą, 
• zmniejszenie się epizodów zawałów serca.

Wyniki badań zostały udokumentowane przez UKPDS (United Kingdom Perspective Diabetes Study) w roku 1998.

Metformina - wskazania

Obecnie metformina jest pierwszym lekiem, jaki jest wprowadzany do terapii świeżo zdiagnozowanej cukrzycy typu 2. Ma także zastosowanie jako lek w stanie przedcukrzycowym, który spowalnia rozwój choroby i pomaga pacjentowi osiągnąć lepsze efekty w parze z  ćwiczeniami i dietą.

Metformina może być stosowana w monoterapii lub z innymi lekami. Często stosowana jest z pochodnymi sulfonylomocznika lub insuliną. W przypadku kiedy pacjent ma zaordynowaną terapię wielolekową, diabetolog powinien uprzedzić chorego o zagrożeniu wystąpienia hipoglikemii i nauczyć pacjenta jak rozpoznawać ten stan. Specjalista powinien także zachęcić pacjenta do jak najczęstszego pomiaru glikemii.

Badacze są zgodni, iż metformina może być wykorzystywana w leczeniu innych zaburzeń, które przebiegają ze zwiększoną insulinoopornością.

Do wskazań refundacyjnych metforminy dołączono leczenie zespołu policystycznych jajników. Udowodniono, że połączenie klomifenu i metforminy u pacjentek z zespołem policystycznych jajników z nadwagą daje lepszy efekt terapeutyczny niż leczenie samym klomifenem lub rozwiązanie chirurgiczne. Pozytywne działanie lecznicze metforminy w tej sytuacji badacze argumentują samą etiologią zespołu policystycznych jajników. U pacjentek z nadwagą obserwuje się wzrost insulinooporności, organizm zmuszony jest do zwiększonej produkcji insuliny, aby utrzymać prawidłową gospodarkę węglowodanową. Wysokie poziomy insuliny powodują wzrost produkcji androgenów w tym testosteronu. Właśnie to jest przyczyną objawów klinicznych zespołu policystycznych jajników. Efektem  leczenia metforminą jest:

• wzrost częstości owulacji u leczonych kobiet,
• poprawa regularności cyklu,
• zmniejszenie hiperandrogenizmu,
• zwiększona płodność,
• ułatwienia zagnieżdżenie się komórki jajowej w macicy,
• dodatkowo klinicyści zauważyli spadek masy ciała u chorych.

Obecnie trwa spór w świecie diabetologii o zasadności stosowania metforminy u cukrzyków typu 1. Pomimo tego, iż metformina nie wpływa na wydzielanie insuliny, która to sekrecja u cukrzyków typu 1 praktycznie nie istnieje, to wpływa na insulinooporność tkanek u cukrzyka. Mała wrażliwość na ten hormon dotyka zarówno cukrzyków typu 2 jak i typu 1. U tych chorych przyrost masy ciała powoduje zwiększenie zapotrzebowania tkanek na insulinę co narzuca pacjentowi konieczność zwiększenia dawek insuliny i częstsze iniekcje. Zwiększona insulinooporność utrudnia wyrównanie cukrzycy typu 1, dlatego zaczęto rozważać włączenie do ich insulinoterapii metforminę. Zaobserwowano, w badaniach na niedużą skalę pozytywne efekty takiego połączenia.

Dodatkowo metformina może pomóc w walce z „efektem hiperglikemii o brzasku” u ej grupy pacjentów. Zmniejszenie wchłaniania glukozy do krwi z jelit dodatkowo  powoduje zmniejszenie glikemii poposiłkowej. Argumentami przeciw wprowadzeniu do insulinoterapii omawianego leku są zwiększone ryzyko hipoglikemii oraz rozwoju kwasicy mleczanowej podczas stosowania metforminy z insuliną.

Przeczytaj także: Pierwsze objawy cukrzycy. Sprawdź, czy też je masz

Metformina - dawkowanie 

Typowym schematem leczenia metforminą jest podanie początkowo najmniejszej dawki leku, a następnie stopniowe jej zwiększanie. Najmniejszą dawką meforminy dostępnej na rynku jest 500 mg i od tej właśnie dawki zaczyna się terapię. Podczas przyjmowania leku pacjent zobligowany jest do kontroli glikemii i po 10-15 dniach dawka jest korygowana.

Jeśli dawka metforminy 500 mg jest nieskuteczna, zwiększa się ją do 750 mg, a następnie 1 g. Dawka maksymalna wynosi 2 g. Formę o przedłużonym uwalnianiu zwykle stosuje się raz dziennie, natomiast tabletki uwalniające substancję natychmiast przyjmowane są najczęściej dwa razy na dobę. Takie stopniowe zwiększanie dawki zwiększa tolerancję organizmu na lek i zmniejsza jego działania niepożądane.

Metformina - przeciwwskazania

Do przeciwwskazań metforminy należy nadwrażliwość na substancję czynną lub jakiekolwiek substancje pomocnicze występujące w leku. Nie można ordynować metforminy, jeśli pacjent ma kwasice ketonową lub jest w stanie przedśpiączkowym.

Przeciwwskazaniem jest także stosowanie metforminy u pacjentów z niewydolnościa nerek lub zaburzeniami ich czynności (gdzie klirens kreatyniny wynosi <60 ml/min). Do powyższego tyczą się również ostre stany chorobowe,  których następstwem mogą być zaburzenia w funkcjonowaniu nerek, są to: odwodnienie, ciężkie zakażenie lub wstrząs.

Nie można stosować leku w stanach niewydolności serca, niewydolności oddechowej lub niedawno przebytym zawale. Stany te charakteryzują się zwiększonym niedotlenieniem tkanek i podczas takowych podawanie metforminy jest wzbronione.

Nie należy przyjmować leku przy niewydolności wątroby lub zatruciu alkoholem. Pacjenci cierpiący na alkoholizm nie powinni przyjmować metforminy.

Metformina - środki ostrożności

Stanem szczególnie niebezpiecznym, który może wystąpić podczas stosowania metforminy jest kwasica mleczanowa. Nie jest to częste działanie niepożądane, ale bez odpowiednio szybkiej reakcji może okazać się śmiertelne. Powikłanie to może nastąpić w wyniku kumulacji metforminy w organizmie. Niewydolność nerek znacznie zwiększa ryzyko wystąpienia kwasicy mleczanowej. Do innych czynników ryzyka należą:

• niekontrolowana cukrzyca,
• ketoza,
• głodzenie się,
• nadużywanie alkoholu,
• niewydolność wątroby,
• stany związane ze zwiększonym niedotlenieniem tkanek.

Włączenie metforminy do terapii osób starszych przyjmujących już leki hipotensyjne, moczopędne lub niesteroidowe leki przeciwzapalne powinno być przeprowadzone z dużą ostrożnością, ponieważ czynność nerek tych pacjentów może być zaburzona. Należy przeprowadzić  badania laboratoryjne w celu wykluczenia możliwości wystąpienia kwasicy przed decyzją o rozpoczęciu terapii tym lekiem.

Podanie dożylne środków kontrastujących zawierających jod na potrzeby badań radiologicznych może spowodować u pacjenta niewydolność nerek. Z tego powodu należy odstawić metforminę na czas badania i kontynuować terapię po 48 godzinach. W celu ustalenia odpowiedniej strategii terapii w tym przypadku najlepiej zapytać lekarza prowadzącego o szczegóły postępowania.

U kobiet w ciąży i karmiących metformina nie jest wskazana. Badania kliniczne na zwierzętach nie są rozstrzygające. Kobiety w ciąży z cukrzycą i karmiące powinny stosować podczas ciąży wyłącznie insulinoterapię i być pod stałą kontrolą diabetologa.

Przeczytaj także: Kreatynina - normy w badaniu krwi. Niski i wysoki poziom kreatyniny. Jak czytać wynik?

Metformina - działania niepożądane

Pomimo charakterystycznych działań niepożądanych, metformina jest lekiem o stosunkowo wysokim profilu bezpieczeństwa.

Najczęściej zgłaszanymi działaniami niepożądanymi zwłaszcza na początku leczenia są:

• nudności,
• wymioty,
• biegunka,
• utrata apetytu.

U większości pacjentów objawy te ustępują samoistnie podczas terapii lub odstawieniu leku.

U cukrzyków przyjmujących metforminę bardzo częstym zjawiskiem jest zmniejszenie wchłaniania witaminy B12. Jest to informacja szczególnie ważna dla pacjentów z niedokrwistością megaloblastyczną. Na rynku dostępne są preparaty specjalnie przeznaczone do uzupełniania niedoborów witaminy B12 u tych pacjentów.

Często mogą wystąpić zaburzenia smaku objawiające się metalicznym posmakiem w jamie ustnej.

Bardzo rzadko u pacjentów obserwuje się zaburzenia czynności wątroby. Aby prawidłowo kontrolować bezpieczeństwo terapii, należy przeprowadzać co jakiś czas badania poziomu enzymów wątrobowych.

Mogą wystąpić reakcje skórne prawdopodobnie na tle alergicznym. W tym przypadku należy odstawić lek.

Źródła

• K. Strojek, M. Wróbel, A. Szymborska-Kajanek, D. Rokicka, Metformina — nowe wskazania refundacyjne, dostęp: 28.06.2021 r.
• Artur J. Jakimiuk, Rola metforminy w leczeniu zespołu policystycznych jajników (PCOS), dostęp: 28.06.2021 r.
• A. Zawada, B. Wierusz-Wysocka, Zastosowanie metforminy w cukrzycy typu 1, dostęp: 28.06.2021 r. 
• Charakterystyka Produktu Leczniczego dla Metformin, dostęp: 28.06.2021 r.