Zespół SIBO - zespół rozrostu bakteryjnego jelita cienkiego - przyczyny, objawy, leczenie

Weryfikacja

Autor: Krzysztofa Białożyt

Zespół rozrostu bakteryjnego (z ang. SIBO – small intestinal bacterial overgrowth) to grupa objawów klinicznych, spowodowanych nadmiernym rozrostem flory bakteryjnej w obrębie jelita cienkiego. Jakie są przyczyny i objawy zespołu rozrostu bakteryjnego? Jak przebiega leczenie SIBO?

Spis treści

1. Zespół SIBO - przyczyny
2. SIBO - objawy
3. Zespół SIBO - diagnostyka
4. Zespół SIBO - leczenie

Zespół rozrostu bakteryjnego (z ang. SIBO - small intestinal bacterial overgrowth) to nadmierny rozrost flory bakteryjnej w obrębie jelita cienkiego. W zależności od przyczyny oraz stopnia nasilenia kolonizacji tych okolic przez bakterie, może przyjmować rozmaite postacie - od średnio nasilonego dyskomfortu trawiennego, poprzez biegunki, aż do ciężkich zaburzeń wchłaniania i niedoborów składników odżywczych.

Istotą leczenia zespołu SIBO jest znalezienie przyczyny namnażania się bakterii, ich eliminacja oraz odpowiednia dieta z suplementacją substancji niedoborowych. Do niedawna zespół SIBO należał do rzadko rozpoznawanych jednostek chorobowych, głównie wśród pacjentów z wadami anatomicznymi przewodu pokarmowego bądź po operacjach w obrębie jelita cienkiego. Obecnie poznanych jest znacznie więcej czynników ryzyka, mogących prowadzić do nadmiernego rozrostu flory bakteryjnej jelita cienkiego, a zespół SIBO okazuje się częstszy, niż podejrzewano.

Przewód pokarmowy człowieka jest strukturą ciągłą, składa się jednakże z fragmentów o zupełnie odmiennej budowie anatomicznej i mikroskopowej. Co za tym idzie, każdy odcinek przewodu pokarmowego ma charakterystyczną dla siebie populację zasiedlających go mikroorganizmów. Najmniejsza ilość bakterii występuje w żołądku. W normalnych warunkach, w jelicie cienkim również bytuje ich mało, a tamtejsza flora składa się głównie z tzw. bakterii Gram dodatnich (G+).

Zupełnie inny charakter pod względem mikrobiologicznym ma jelito grube, kolonizowane przez ogromne ilości bakterii o dużym zróżnicowaniu i aktywności. Znajdziemy tu nie tylko bakterie Gram dodatnie, ale też Gram ujemne oraz beztlenowe. W zespole SIBO mamy do czynienia z patologią dwojakiego rodzaju:

• po pierwsze, w jelicie cienkim występuje ilościowy rozrost populacji bakterii, >105 mikroorganizmów/ml
• po drugie, jelito cienkie zasiedla flora nietypowa dla tego odcinka przewodu pokarmowego, bytująca w fizjologicznych warunkach wyłącznie w jelicie grubym

Skoro zdefiniowaliśmy już rozrost bakteryjny, nasuwa się kolejne pytanie: skąd właściwie taka ilość niewłaściwych bakterii bierze się w jelicie cienkim?

Zespół SIBO - przyczyny

Odpowiedź nie jest jednoznaczna, a ustalenie konkretnej przyczyny bywa zmorą lekarzy. W każdym przypadku rozrostu dochodzi do zaburzenia procesów homeostazy jelita cienkiego, kontrolujących w normalnych warunkach tamtejszą florę. Wyróżnia się kilka rodzajów zaburzeń, mogących leżeć u podłoża takiego zachwiania równowagi. Należą do nich:

• zaburzenia motoryki przewodu pokarmowego
• zmiany anatomiczne
• zaburzenia wydzielania żołądkowego
• zaburzenia odporności.

Zaburzenia motoryki przewodu pokarmowego

Zwolniony pasaż jelitowy powoduje przedłużone zaleganie treści pokarmowej w poszczególnych odcinkach. Tym samym, bakterie nie są efektywnie przesuwane w stronę jelita grubego i mogą się swobodnie namnażać. Zaburzenia perystaltyki jelitowej często towarzyszą rozmaitym schorzeniom układowym, takim jak polymyositis, sclerodermia lub amyloidoza.

Inną przyczyną mogą być neuropatie, czyli zaburzenia przekazywania bodźców nerwowych w obrębie jelit. Występują one zarówno u pacjentów z chorobami układu nerwowego (np. choroba Parkinsona), jak i w innych jednostkach - na przykład cukrzycy. Spowolniony pasaż jelitowy może również dotyczyć pacjentów w podeszłym wieku oraz chorujących na celiakię.

Zmiany anatomiczne

Istnieje wiele odmienności anatomicznych, mogących predysponować do zespołu SIBO. Jedną z nich są, stosunkowo częste w zdrowej populacji, uchyłki przewodu pokarmowego. W zdecydowanej większości przypadków są one małe i bezobjawowe, jednakże uchyłki dużych rozmiarów zlokalizowane w dwunastnicy i jelicie czczym stają się doskonałym miejscem dla zalegania i rozmnażania się bakterii.

Odmienna anatomia może występować również u pacjentów, którzy przeszli zabiegi chirurgiczne w obrębie jelita cienkiego. Do zastoju treści pokarmowej dochodzi często po operacjach wycięcia fragmentów przewodu pokarmowego z następczym zespoleniem. Innym typem zabiegu, którego powikłaniem może być zespół SIBO, jest usunięcie zastawki krętniczo-kątniczej.

W normalnych warunkach stanowi ona granicę pomiędzy jelitem cienkim a grubym. Konieczność jej usunięcia (np. u pacjentów z chorobą Crohna) stwarza ryzyko cofania się mikrobioty jelita grubego w stronę jelita cienkiego.

Zaburzenia wydzielania żołądkowego

Sok żołądkowy zawiera kwas solny, ograniczający w zdrowym przewodzie pokarmowym rozwój bakterii. Pacjenci, którzy z różnych powodów zażywają leki hamujące wydzielanie żołądkowe (np. inhibitory pompy protonowej), mają podwyższone - czyli mniej kwaśne - pH żołądka i są narażeni na patologiczny rozrost bakteryjny.

Zaburzenia odporności

Wszystkie choroby prowadzące do niedoborów immunologicznych prowadzą także do zmniejszenia odporności w obrębie jelit. Szczególnie narażeni są pacjenci z obniżonym stężeniem IgA, które stanowi główne przeciwciało błon śluzowych. Zaburzenia odporności występują także u pacjentów podlegających leczeniu immunosupresyjnemu, np. po przeszczepach narządów.

Pozostałe schorzenia, w których obserwuje się częstszą zachorowalność na zespół SIBO, to zespół jelita drażliwego (IBS), zapalenie trzustki, niewydolność nerek i choroba Crohna.

SIBO - objawy

Zespół SIBO może powodować wiele dolegliwości o różnym nasileniu. Objawy zależą zarówno od liczby bakterii zasiedlających jelito cienkie, jak i ich rodzaju. Wiele z nich jest niespecyficznych i występuje także w innych schorzeniach przewodu pokarmowego. Do objawów zespołu SIBO możemy zaliczyć:

• bóle brzucha
• wzdęcia
• uczucie pełności
• biegunki (stolce tłuszczowe)
• niedobory witamin
• anemię.

Większość pacjentów skarży się na bóle brzucha o różnym nasileniu, wzdęcia, uczucie pełności w brzuchu oraz biegunki. Szczególnym rodzajem biegunek, występującym w zespole SIBO, są tzw. stolce tłuszczowe. Substancją, która w zdrowym organizmie ułatwia trawienie tłuszczów, jest żółć.

Niektóre bakterie posiadają zdolność metabolizowania składników żółci - kwasów żółciowych - co prowadzi do jej rozkładu. Jeżeli ten rodzaj bakterii dominuje w namnażającej się florze, pojawiają się stolce o tłustej konsystencji i gnilnym zapachu, spowodowane upośledzeniem trawienia tłuszczów. Dalszą konsekwencją tych zaburzeń może być niedobór witamin rozpuszczalnych w tłuszczach, takich jak witamina A, witamina D, witamina E i witamina K.

W ciężkich przypadkach te niedobory prowadzą do ślepoty o zmierzchu (witamina A), osteoporozy (witamina D), skłonności do krwawień (witamina K) oraz neuropatii (witamina E) - należy jednak podkreślić, że w zespole SIBO rzadko dochodzi do tak poważnych powikłań. Oprócz bakterii rozkładających żółć, istnieją także populacje rozkładające chętniej węglowodany, które częściej od biegunek powodują gazy i wzdęcia.

Niezależnie od rodzaju dominującej flory, rozrost bakteryjny zawsze wiąże się z mikroskopowym uszkodzeniem śluzówki jelit i upośledzonym wchłanianiem składników odżywczych. Jednym z częstszych objawów, mogących świadczyć o zaburzeniach wchłaniania, jest niedokrwistość spowodowana niedoborem witaminy B12. W przypadku zaburzeń absorpcji białek, dochodzi do tzw. zespołu jelitowej utraty białka, którego pierwszym objawem są obrzęki.

Zespół SIBO - diagnostyka

Diagnostyka zespołu SIBO jest dla lekarzy sporym wyzwaniem, ponieważ pojawiające się w nim objawy kliniczne mogą imitować wiele innych schorzeń układu pokarmowego - chociażby nietolerancje pokarmowe, celiakię czy zespół jelita nadwrażliwego. W przypadku podejrzenia zespołu rozrostu bakteryjnego, można wykonać następujące badania:

• morfologia krwi obwodowej, ujawniająca niedokrwistość z niedoboru wit. B12 (jest to specjalny rodzaj anemii, tzw. anemia makrocytowa - w niedoborze tej witaminy powstające krwinki mają za dużą objętość)
• w przypadku podejrzenia wad anatomicznych lub uchyłków, wykonuje się badania obrazowe, na przykład zdjęcie rentgenowskie jamy brzusznej z kontrastem
• badanie poziomu albumin we krwi pozwala ocenić stopień jelitowej utraty białek
• badanie mikroskopowe kału może ujawnić obecność tłuszczów, świadczących o zaburzeniach ich wchłaniania

Wyniki powyższych badań mogą pośrednio świadczyć o rozroście bakteryjnym, nie są jednakże swoiste dla zespołu SIBO.

Istnieją dwie metody badań, pozwalających na określenie liczby bakterii namnażających się w jelicie. Należą do nich:

• oznaczenie bezpośrednie (liczenie pod mikroskopem) bakterii w treści jelitowej - za wartość graniczną dla zespołu SIBO przyjęto liczbę 105 mikroorganizmów/ml. Badanie to ma jednak wiele ograniczeń - wymaga założenia do jelita specjalnej sondy lub endoskopu oraz często daje zaniżone wyniki.
• oznaczenie pośrednie za pomocą tzw. testów oddechowych. Testy te polegają na doustnym podaniu substancji (np. glukozy), chętnie metabolizowanej przez bakterie. Następnie mierzy się poziom produktów gazowych (dwutlenku węgla lub wodoru) rozkładu tej substancji w wydychanym przez pacjenta powietrzu. Ilość gazu w wydychanym powietrzu pozwala na pośrednie określenie liczby zasiedlających jelito cienkie bakterii. Niewątpliwą zaletą testów oddechowych jest ich prostota, nieinwazyjność i bezpieczeństwo. Z drugiej strony, ich czułość i swoistość jest ograniczona, dlatego zawsze są interpretowane w kontekście objawów klinicznych i wyników innych badań.

Zespół SIBO - leczenie

Podstawą skutecznego leczenia zespołu SIBO jest znalezienie przyczyny rozrostu bakteryjnego. Leczenie chirurgiczne może być korzystne dla pacjentów, u których rozrost bakteryjny jest spowodowany zmianami anatomicznymi (uchyłki, przetoki). Zaburzenia motoryki przewodu pokarmowego leczy się farmakologicznie, za pomocą agonistów serotoninowych (np. cyzapryd) lub erytromycyny.

Kluczową rolę w opanowaniu rozrostu bakteryjnego odgrywają odpowiednio dobrane antybiotyki, działające na drobnoustroje Gram ujemne. Do najczęściej stosowanych preparatów należą metronidazol, ryfaksymina i ciprofloksacyna. Terapia antybiotykiem trwa zwykle od 7 do 10 dni. Jeżeli jest taka potrzeba, należy również pamiętać o zapewnieniu odpowiedniej suplementacji. W razie niedoborów, należy suplementować witaminy A, D, E i B12.

Zmniejszenie nasilenia przykrych objawów przynosi ograniczenie spożycia laktozy. W przypadku zaburzeń wchłaniania tłuszczów, zaleca się także suplementację trójglicerydów o średniej długości łańcucha. Rola terapii probiotykami w zespole SIBO pozostaje niejasna - niektóre badania dotyczące podaży szczepów Lactobacillus dały obiecujące wyniki (zmniejszenie nasilenia biegunek, poprawa wyników testu oddechowego), inne zaś nie wykazały pozytywnego wpływu probiotyków. Aby jednoznacznie ustalić zasadność ich podaży, konieczne są dalsze badania.

Czytaj też:

• Mikrobiom - czym jest i jakie pełni funkcje?
• Dobre bakterie w organizmie: drobnoustroje chroniące przed chorobami

O autorze

Krzysztofa Białożyt

Studentka medycyny na Collegium Medicum w Krakowie, powoli wkraczająca w świat ciągłych wyzwań pracy lekarza. Szczególnie zainteresowana ginekologią i położnictwem, pediatrią oraz medycyną stylu życia. Miłośniczka języków obcych, podróży i górskich wędrówek.

Czytaj więcej artykułów tej autorki

Krzysztofa Białożyt