Szkarlatyna (płonica) - objawy, przyczyny, leczenie i powikłania

Szkarlatyna (płonica) to zakaźna choroba bakteryjna wywołana paciorkowcami. Na szkarlatynę chorują głównie dzieci, ale występuje też u dorosłych. Charakterystyczne objawy szkarlatyny to wysypka pojawiająca się na kończynach i tułowiu, wysoka gorączka (powyżej 39 st. C), ból gardła, nudności i wymioty. Jak dochodzi do zakażenia szkarlatyną i jakie są sposoby leczenia?

Spis treści

1. Szkarlatyna - co to za choroba?
2. Zarażenie szkarlatyną - jak do niego dochodzi?
3. Szkarlatyna: objawy
4. Szkarlatyna - diagnoza
5. Szkarlatyna - leczenie
6. Szkarlatyna - powikłania

Szkarlatyna to choroba wieku dziecięcego, która występuje również u osób dorosłych. Wywołują ją paciorkowce, a choroba rozprzestrzenia się drogą kropelkową. W leczeniu szkarlatyny stosowane są antybiotyki, przede wszystkim penicylina.

Szkarlatyna - co to za choroba?

Szkarlatyna (jej inna nazwa to płonica) to choroba zakaźna, którą wywołuje paciorkowiec typu A (Streptococcus pyogens), ten sam, który jest przyczyną ropnej anginy. W przebiegu szkarlatyny występuje wysypka, która jest szkarłatnoczerwona i drobna, inna niż ta przy wywoływanych przez wirusy: różyczce (bladoróżowa) czy odrze (czerwona, ale występuje też na twarzy, podczas gdy w szkarlatynie na twarzy pojawia się rumień czyli mocne jednolite zaczerwienienie). 

Szkarlatyna rozprzestrzenia się drogą kropelkową - przez bezpośredni kontakt z chorym oraz dotykanie przedmiotów, których używał, a także przez kontakt ze zdrowymi nosicielami paciorkowców. 

Szkarlatyna występuje zarówno u dzieci (i uznawana jest za jedną z typowych ciężkich chorób wieku dziecięcego), jak i u dorosłych, przy czym szkarlatyna u dorosłych może dawać nieco inne objawy, niż ta rozpoznawana u dzieci. 

Szkarlatyna u dzieci i niemowląt

Szkarlatyna u dzieci zaczyna się nagle, z reguły wysoką gorączką i silnym bólem gardła. Objawem charakterystycznym jest żywoczerwona barwa gardła i migdałków podniebiennych. Po kilku dniach pojawia się charakterystyczny biały nalot na języku, a także bolesność i tkliwość węzłów chłonnych. Cechą charakterystyczną jest brak kataru i kaszlu.

Bardzo często występuje także drobnoplamista wysypka, która ustępuje po kilku dniach. Pojawia się ona na całym ciele, również na twarzy. 

Szkarlatyna u dorosłych

Szkarlatyna u osób dorosłych ma podobny przebieg jak u dzieci. Pojawia się bardzo silny ból gardła i wysoka temperatura ciała. Często występuje również wysypka (głównie na tułowiu i kończynach). Po około 5-7 dniach skóra na ciele zaczyna się łuszczyć.

U osób dorosłych szkarlatynę leczy się w taki sam sposób jak u dzieci, podając antybiotyki, obniżając gorączkę i stosując leki na ból gardła.

Zarażenie szkarlatyną - jak do niego dochodzi?

Choroba rozprzestrzenia się drogą kropelkową. Aby się zarazić, wystarczy dotknąć przedmiotów, z którymi miała kontakt osoba chora, np. zabawek, talerzy czy sztućców. Zdarzają się również przypadki, że można zarazić się przez kontakt ze skażoną żywnością.

Szkarlatyna: objawy

Za objawy szkarlatyny odpowiadają toksyny erytrogenne wydzielane przez paciorkowce, konkretnie zaś jeden z ich typów - A, B lub C.

Typowe objawy szkarlatyny to:

• uczucie ogólnego rozbicia,
• wysoka gorączka 39-40 st. C,
• ból gardła - jest ono mocno zaczerwienione, ciemnoczerwone, czasem z widocznymi nitkowatymi wybroczynami. Przy szkarlatynie powiększone i przekrwione są migdałki. Często pokrywa je biały nalot. Także język w początkowym okresie szkarlatyny jest pokryty grubym, białoszarym nalotem. Następnie nalot na języku znika, za to uwidaczniają się na nim bardzo zaczerwienione brodawki, przybiera on kolor malinowy (choć obecnie zdarza się, że malinowy język przy szkarlatynie nie występuje).
• wysypka pojawiająca się na tułowiu oraz kończynach.
• bóle brzucha, nudności, wymioty - jak przy zatruciu pokarmowym.
• powiększone, bolesne węzły chłonne szyi. 

Pediatrzy twierdzą jednak, że dziś szkarlatyna u dzieci nie daje wszystkich typowych objawów. Szkarlatyna u dorosłych zaś bywa mylona z silną alergią.

Płonica o bardziej toksycznym przebiegu może powodować dodatkowo zaburzenia układu krążenia, zapalenie mięśnia sercowego, utratę przytomności, szmery skurczowe nad sercem, powiększenie wątroby i powiększenie śledziony. 

Szkarlatyna może mieć też przebieg septyczny.

Obserwuje się wtedy duże zmiany w gardle i zapalenie węzłów chłonnych szyjnych. Może wystąpić martwica tkanek dna jamy ustnej (angina Ludwiga), bakteriemia i posocznica (sepsa).Specjaliści wyróżniają jeszcze jedną postać szkarlatyny, gdy do zakażenia dochodzi przez uszkodzoną skórę - to płonica przyranna. Przebiega ona jak klasyczna szkarlatyna, ale nie towarzyszy jej angina.

Szkarlatyna jest bardzo zaraźliwa, dlatego chorego - w miarę możliwości - powinno się izolować od chwili wystąpienia objawów do momentu, gdy upłyną 24 godziny od podania antybiotyku.

Wysypka charakterystyczna przy szkarlatynie

Podczas szkarlatyny jednocześnie z gorączką, albo od jednego do trzech dni później, pojawia się wysypka. Wysypka przy szkarlatynie jest bardzo czerwona - szkarłatna i drobna. Przypomina kaszkę lub ukłucia gęstej metalowej szczotki.

Wysypka występuje głównie na tułowiu i kończynach, zwłaszcza w miejscach, gdzie temperatura jest wyższa - w zgięciach rąk i nóg, w pachwinach. Po jakimś czasie od pojawienia się może zlewać się w plamy.

Oprócz wysypki na ciele i gardle mogą pojawić się nitkowate wybroczyny (linie Pastii), bo działanie bakterii powoduje kruchość naczyń krwionośnych. Charakterystycznym objawem szkarlatyny jest pojawienie się nowej wybroczyny po uszczypnięciu skóry.

Charakterystycznym objawem szkarlatyny jest mocny rumień na twarzy - zaczerwienione są policzki i czoło. Natomiast w strefie środkowej, w trójkącie wyznaczanym przez nos i kąciki ust (tzw. trójkąt Fiłatowa) - skóra pozostaje normalnego koloru.

U dorosłych czasem wysypka od razu tworzy większe wypukłe wykwity, co każe lekarzom przypuszczać, że mamy do czynienia z alergią. W takich sytuacjach czynnikiem wskazującym na szkarlatynę może być rumień na twarzy.

Równie typowe w szkarlatynie jest schodzenie wysypki. Wiąże się to z łuszczeniem się skóry (grubopłatowe łuszczenie się skóry). Początkowo schodzi ona z twarzy, potem łuszczy się na ciele, wreszcie na nogach i rękach.

Szkarlatyna - diagnoza

Lekarz ocenia przede wszystkim objawy. Istotne może być wykonanie posiewu z gardła (przy czym materiał trzeba pobrać nie tylko z migdałków, ale także z tylnej ściany gardła), by stwierdzić obecność bakterii paciorkowca typu A (Streptococcus). To najpewniejszy sposób odróżnienia szkarlatyny od różyczki czy odry, które mają podłoże wirusowe.

Pomocne jest również badanie laboratoryjne krwi. W początkowym okresie choroby w morfologii podwyższony jest poziom neutrofilów (NEU) - co może świadczyć o ostrej infekcji bakteryjnej, znacznie przyspieszony OB (odczyn Biernackiego świadczący o infekcji), a odczyn ASO jest dodatni (powyżej miana 1:200). Po kilku tygodniach we krwi pojawiają się w dużych ilościach eozynofile.

Szkarlatynę różnicuje się z takimi chorobami jak:

• różyczka
• odra
• zakażenie gronkowcowe
• zespół wstrząsu toksycznego
• choroba Kawasakiego

Szkarlatyna - leczenie

W szkarlatynie bezwzględnie trzeba podawać antybiotyki zwalczające paciorkowce. Gdy nie było antybiotyków, szkarlatyna była chorobą bardzo groźną, nawet śmiertelną. Dlatego tak ważna jest prawidłowa diagnoza i leczenie szkarlatyny.

Lekarze zalecają zazwyczaj kurację dziesięciodniową. Antybiotyk trzeba podawać bardzo precyzyjnie, trzymając się przepisanych pór, by stężenie leku we krwi było na stałym poziomie. Należy wziąć wszystkie przepisane tabletki, nawet jeśli ustąpią objawy. Niedoleczona lub źle leczona szkarlatyna powoduje bowiem groźne powikłania:

• ropne zapalenie węzłów chłonnych
• zapalenie ucha
• ostre kłębuszkowe zapalenie nerek
• paciorkowcowe zapalenie stawów
• gorączkę reumatyczną
• zapalenie mięśnia sercowego

Szczepionka na szkarlatynę nie istnieje, dlatego by zapobiec chorobie, należy ściśle przestrzegać zasad higieny i często myć ręce. Jeśli w przedszkolu lub w szkole wystąpiły przypadki szkarlatyny, bezpieczniej jest zatrzymać dziecko w domu na kilka dni. 

Szkarlatyna - powikłania

Nieprawidłowo leczona szkarlatyna może doprowadzić do groźnych powikłań. Zalicza się do nich m.in.:

• zapalenie ucha środkowego
• zapalenie węzłów chłonnych
• ropień okołogardłowy
• gorączkę reumatyczną
• zapalenie nerek
• zapalenie opon mózgowych

Warto jednak podkreślić, że powikłania zdarzają się rzadko.

Przechorowanie szkarlatyny nie daje odporności. Można chorować na nią kilkakrotnie w dzieciństwie, a nawet w wieku dorosłym. Większość zachorowań na szkarlatynę ma miejsce jesienią i zimą.

Autor

Agnieszka Paculanka

Redaktorka od ponad dwudziestu lat pisząca o zdrowiu i urodzie. Uczestniczka warsztatów naukowo-szkoleniowych dla dziennikarzy z cyklu Quo vadis medicina? oraz specjalistycznych seminariów dla dziennikarzy z cyklu Medicinaria organizowanych przez Stowarzyszenie Dziennikarze dla Zdrowia.

Agnieszka Paculanka

Katarzyna Stańczyk