Odra - przyczyny, objawy, leczenie, powikłania, szczepienie

Odra to choroba zakaźna wieku dziecięcego, wywoływana przez wirus odry. Odra u dzieci i dorosłych daje podobne objawy. W przebiegu choroby pojawia się charakterystyczna wysypka (plamki Koplika), gorączka oraz kaszel, katar czy światłowstręt. Odra u dorosłych może mieć poważny przebieg i zakończyć się hospitalizacją. W celu uniknięcia zachorowania na odrę podaje się szczepionkę MMR.

Spis treści

1. Odra - choroba zakaźna
2. Odra: przyczyny
3. Odra u dzieci
4. Odra: objawy 
5. Odra: charakterystyczna wysypka
6. Odra u dorosłych - objawy
7. Odra w ciąży
8. Diagnostyka odry
9. Odra: leczenie
10. Odra: możliwe powikłania
11. Odra: szczepienie 

Odra - choroba zakaźna

Odra, dzięki szczepieniom, odeszła na długo w zapomnienie. Obecnie jednak notuje się coraz więcej przypadków odry, choroba powraca w pełni. Należy wiedzieć, że odra jest bardzo zaraźliwa - jeśli dziecko nie zostało zaszczepione, to prawie pewne jest, że na nią zachoruje, bo jeden chory może zarazić od 15 do 20 innych osób (gdy osoba chorująca na grypę może zarazić tylko jedną do trzech osób).

Według  Światowej  Organizacji Zdrowia (WHO) odra jest jedną z głównych przyczyn zgonów wśród dzieci na świecie. W wyniku wprowadzenia szczepień przeciwko odrze osiągnięto znaczący spadek liczby przypadków śmiertelnych – o 77% na przestrzeni lat 1999–2008.¹ W Europie obserwujemy niepokojący wzrost liczby zachorowań na odrę, w tym również zgony spowodowane powikłaniami choroby. Ogromna większość osób chorych nie była zaszczepiona.

Zwiększenie liczby zachorowań na odrę związane jest głównie z coraz większą liczbą rodziców, którzy odmawiają szczepienia dzieci pomimo bezsprzecznych dowodów naukowych potwierdzających bezpieczeństwo i skuteczność szczepień przeciw odrze. W 2017 roku liczba osób chorych na odrę w Europie wzrosła czterokrotnie w stosunku do 2016 roku, odnotowano 39 zgonów. W Polsce każdego roku występuje od 60 do 130 zachorowań.²

Odra w Polsce. W 2018 roku odnotowano ponad 5-krotny wzrost zachorowań (355 przypadków) w porównaniu do 2017 roku (63 przypadki). Wzrost ten był związany ze wzrostem liczby przypadków odry w całym regionie Europejskim WHO, w tym krajach bezpośrednio graniczących z Polską, jak również z wieloletnią aktywnością ruchów antyszczepionkowych prowadzących do spadku zaufania do szczepień ochronnych.

Od początku 2019 roku (dane NIZP-PZH do 30.09.2019), zgłoszono 1368 przypadków odry, w tym samym czasie rok temu – 126 zachorowań. W ciągu ostatnich dwóch tygodni września zgłoszono 8 zachorowań. Przed wprowadzeniem szczepień obowiązkowych przeciw odrze w 1975 roku jedną dawką, a od 1991 roku dwoma dawkami, rocznie na tę chorobę zapadło od 70 do 130 tysięcy osób, przede wszystkim dzieci, zaś w latach epidemicznych od 135 do 200 tysięcy. Można powiedzieć, iż nie ma czym się przejmować, gdyż ponad 1 tysiąc zachorowań w ciągu pierwszych pięciu miesięcy 2019 roku to nic w porównaniu z danymi sprzed lat.

Epidemii odry w Polsce nie ogłoszono, ale mamy bez wątpienia do czynienia z co najmniej kilkoma ogniskami epidemiologicznymi – mówi dr hab. nauk medycznych Tomasz Dzieciątkowski, wirusolog z Warszawskiego Uniwersytetu Medycznego - Wystarczy porównać przypadki zachorowań w zeszłym roku i w tym, aby zrozumieć, iż sytuacja jest naprawdę poważna i nie powinno się jej ignorować.

Odra: przyczyny

Przyczyną choroby jest wirus odry, który przenosi się drogą kropelkową oraz przez bezpośrednią styczność z wydzieliną z jamy nosowo-gardłowej lub moczem chorej osoby. Warto wiedzieć, że transmisja powietrzna zakażenia za pośrednictwem aerozolu kropelek wydzieliny z dróg  oddechowych została udokumentowana do 2 godzin od opuszczenia pokoju przez osobę wydalającą wirusy.³

Możliwe jest również przeniesienie zakażenia  przez ręce po dotknięciu zabrudzonych wydzieliną z dróg  oddechowych przedmiotów lub powierzchni i następnie przeniesienie wirusów na śluzówki nosa i gardła. Zakaźność odry jest tak duża, że po zetknięciu się z wirusem choroby choruje więcej niż 90% podatnych na zakażenie osób.³

Odra u dzieci

Najczęściej na odrę chorują niemowlęta od 6. do 12. miesiąca życia (przed pierwszym szczepieniem), a także dzieci w wieku do 15 lat, którym nie podano dawek przypominających szczepionki. Odra jest najbardziej niebezpieczna dla dzieci do 5 lat oraz osób z zaburzeniami układu odporności. Co czwarta chora osoba wymaga hospitalizacji. Jedna na 1000 chorych umiera w przebiegu choroby.

Odra: objawy 

Objawy odry występują po 10-12 dniach od zakażenia:

• gorączka - wraz z rozwojem choroby temperatura ciała wzrasta do 39-41°C.
• katar
• ból gardła
• kaszel - zazwyczaj męczący i suchy
• zaczerwienienie oczu i światłowstręt
• twarz chorego dziecka wygląda jak po długotrwałym płaczu
• w jamie ustnej pojawiają się białe wykwity otoczone czerwoną linią (plamki Koplika), a następnie czerwona wysypka zajmuje w pierwszej kolejności twarz i głowę, potem resztę ciała.

Odra jest najbardziej zaraźliwa pięć dni przed pojawieniem się wysypki oraz przez cztery dni od momentu jej wystąpienia. Na 2-4 dni przed pojawieniem się charakterystycznej wysypki występuje gorączka, złe samopoczucie, zapalenie spojówek, katar, kaszel.

Odra: charakterystyczna wysypka

Wysypka w przypadku odry jest bardzo charakterystyczna: początkowo gruboplamista, zlewająca się w żywo-czerwone plamy z drobnymi grudkami o nieregularnych kształtach. Wysypka najpierw pojawia się za uszami, następnie na twarzy i szyi oraz na tułowiu, rękach i nogach. Śluzówka jamy ustnej jest zaczerwieniona. Po wystąpieniu wysypki (po około 4-5 dniach) gorączka spada i dziecko, choć nadal ma katar i kaszel, powoli wraca do zdrowia.

Po kilku dniach wysypka staje się brunatna, po czym zaczyna się złuszczać. Część dzieci, zwłaszcza te z mniejszą odpornością, może dość ciężko przechodzić odrę (nawet z wysypką krwotoczną, drgawkami).

Odra - objawy. Sprawdź, jak rozpoznać tę groźną chorobę

Zobacz galerię 5 zdjęć

Odra u dorosłych - objawy

Odra u dorosłych ma podobne, ww. objawy jak u dzieci, ale jej przebieg jest, im pacjent starszy, tym cięższy i bardziej niebezpieczny, zwłaszcza dla osób z chorobami układu krążenia. Dorośli, zwłaszcza ci z mniejszą odpornością, mogą dość ciężko przechodzić odrę (nawet z wysypką krwotoczną, drgawkami).

Odra w ciąży

Odra jest szczególnie niebezpieczna także w czasie ciąży. Infekcja tym wirusem może zwiększyć ryzyko takich powikłań, jak:

• przedwczesny poród
• poronienie
• niska masa urodzeniowa dziecka

Diagnostyka odry

Odrę może potwierdzić wyłącznie lekarz - on też decyduje, czy chory na odrę może być leczony w domu, czy konieczne jest leczenie szpitalne (decyzja zależy m.in. od stopnia nasilenia objawów odry). Niekiedy odra ma łagodny przebieg i trudno jest jednoznacznie ją potwierdzić lub wykluczyć. Wówczas lekarz może zlecić m.in. badania serologiczne. Zwykle też konieczne jest różnicowanie odry z innymi chorobami mogącymi dawać podobne objawy, w tym różyczką, czy rumieniem zakaźnym lub szkarlatyną, niekiedy niezbędne jest także wykluczenie reakcji alergicznej. 

Odra: leczenie

Leczenie odry jest wyłącznie objawowe. Nie ma leków przeciwwirusowych, które byłyby skuteczne w przypadku odry. Gorączkę możemy zbijać lekami przeciwgorączkowymi, należy również leki przeciwkaszlowe. Chory powinien leżeć w łóżku (również przez kilka dni po ustąpieniu gorączki), w zaciemnionym pokoju, co złagodzi światłowstręt.

Jeśli oczy są bardzo zaczerwienione, można je przemywać roztworem soli fizjologicznej. Pokój chorego powinien być często wietrzony.

Odra: możliwe powikłania

Powikłania odry są bardzo groźne, mogą doprowadzić nawet do śmierci dziecka.

Dziecko nie zaszczepione przeciw odrze narażone jest na:

• zapalenie płuc spowodowane nadkażeniem bakteryjnym
• zapalenie ucha środkowego
• zapalenie mięśnia sercowego
• zapalenie mózgu (około 1 na 1000 zachorowań)
• podostre stwardniające zapalenie mózgu

Szczególnie niebezpieczne jest podostre stwardniające zapalenie mózgu (LESS – łac. leukoencephalitis subacuta scleroticans), które rozwija się 7-10 lat po przechorowaniu odry, u ok. 0,01% chorych.

Około 30 proc. zachorowań na odrę przebiega z powikłaniami, szczególnie wśród dzieci do 5 lat i dorosłych powyżej 20 lat.

Charakterystyczne dla tego powikłania po odrze jest wybitnie wysokie stężenie przeciwciał przeciw wirusowi, a także poważne objawy neurologiczne w postaci zaburzeń mowy, upośledzenia psychicznego i postępujących niedowładów, które w krótkim czasie doprowadzają do stanu odmóżdżeniowego.

W tym przypadku medycyna jest bezsilna, a rokowanie zawsze są złe. Podostre stwardniające zapalenie mózgu powoduje śmierć w ciągu roku, dwóch, niekiedy ma przebieg powolny i pozwala przeżyć do 10 lat; tylko u około 10% chorych możliwa jest samoistna poprawa.

Odra: szczepienie 

Szczepionka przeciw odrze występuje w postaci połączonej jako szczepionka przeciw odrze, śwince i różyczce (tzw. MMR) lub odrze, śwince, różyczce i ospie wietrznej (szczepionka MMRV).

Szczepionka zawiera żywe, osłabione wirusy (po szczepieniu nie przenoszą się one na inne osoby z otoczenia dziecka).

• Szczepionka MMR - szczepionka odra, świnka, różyczka

Wirus odry przestaje się rozprzestrzeniać w populacji dopiero, gdy zaszczepionych jest przynajmniej 95% osób.

Szczepienie przeciw odrze należy do szczepień obowiązkowych (bezpłatnych) podawanych w Polsce w 13-14 mies. życia oraz 10 roku życia. Skuteczność szczepienia po podaniu 2 dawek szczepionki wynosi 98%, utrzymuje się teoretycznie do końca życia, jednak po konsultacji z lekarzem szczepienie warto powtarzać raz na 10 lat. 

Po podaniu szczepionki mogą wystąpić odczyny miejscowe, tj. ból w miejscu podania, zaczerwienienie, obrzęk. Ogólne odczyny poszczepienne zależą od wieku szczepionej osoby. Co ważne - badania naukowe jednoznacznie wykluczają związek szczepionki przeciw odrze z występowaniem autyzmu.

W szczepionce jest atenuowany, czyli znacznie osłabiony, wirus odry i dlatego ta szczepionka nazywana jest szczepionką „żywą”. W szczepionce wirus atenuowany ma mniejszą zjadliwość, a wirus dziki, którym możemy się zakazić od chorego, nawet kilka dni zanim pojawią się pierwsze objawy, ma zaraźliwość na poziomie 98% - mówi doktor Dzieciątkowski.

Agnieszka Paculanka

Monika Majewska