Zespół serotoninowy: przyczyny, objawy, leczenie

Zespół serotoninowy pojawia się na skutek nadmiaru serotoniny w organizmie. Typowo problem ten pojawia się u osób zażywających specyficzne leki, możliwe jednak jest również to, że wystąpi on wskutek zażycia pewnych narkotyków. Ogólnie rokowania pacjentów z zespołem serotoninowym są dobre, jeśli podlega leczeniu – jakie więc dolegliwości powinny nasunąć podejrzenie, że u pacjenta rozwinął się zespół serotoninowy?

Zespół serotoninowy stanowi przykład jednego z możliwych zespołów polekowych. Pojawić się on może zasadniczo u każdego człowieka, zarówno u dziecka, jak i osoby dorosłej. Dokładna częstość występowania zespołu serotoninowego nie jest znana z tego względu, iż część jego przypadków ulega po prostu przeoczeniu.

Według dostępnych opracowań zespół serotoninowy szacunkowo rozwijać się może u do około 15% pacjentów, którzy przedawkują leki z grupy inhibitorów zwrotnych serotoniny (SSRI). Przyjęcie zbyt dużej dawki powyżej wymienionych preparatów stanowi jedną z możliwych, aczkolwiek zdecydowanie niejedyną, przyczyn zespołu serotoninowego.

Spis treści

1. Zespół serotoninowy: przyczyny
2. Zespół serotoninowy: objawy
3. Zespół serotoninowy: diagnostyka
4. Zespół serotoninowy: leczenie
5. Zespół serotoninowy: rokowanie

Zespół serotoninowy: przyczyny

Jak wskazuje już sama nazwa, w patogenezie zespołu serotoninowego rolę odgrywa jeden z neuroprzekaźników, serotonina, a dokładniej mówiąc, do problemu dochodzi w przypadku nadmiaru serotoniny w organizmie. W przypadku nadmiernego pobudzenia przez ten neuroprzekaźnik receptorów serotoninowych 5-HT2A i 5-HT1A (szczególnie tych, które są obecne w strukturach ośrodkowego układu nerwowego), u pacjentów rozwijać się może właśnie zespół serotoninowy.

Jako podstawową przyczynę zespołu serotoninowego wymienia się stosowanie leków, które prowadzą do wzrostu ilości serotoniny w układzie nerwowym. Klasycznym ich przykładem są wspominane wyżej SSRI (np. fluoksetyna, sertralina czy escitalopram), oprócz nich do zwiększenia ilości serotoniny w OUN prowadzić mogą również leki o podobnym, jednakże odmiennym od SSRI mechanizmie działania, takie jak inhibitory wychwytu zwrotnego serotoniny i noradrenaliny (SNRI, np. wenlafaksyna), trójcykliczne leki przeciwdepresyjne (np. amitryptylina, klomipramina) czy inhibitory monoaminooksydazy (MAO-I, np. selegilina czy moklobemid).

Wspomniane wyżej preparaty, zaliczane do grupy leków psychotropowych, stosowane są m.in. w zaburzeniach depresyjnych – jedną z podejrzewanych przyczyn tych zaburzeń są niedobory serotoniny w układzie nerwowym i to właśnie z tego względu leki zwiększające ilość tego neuroprzekaźnika miałyby poprawiać stan pacjentów.

Można wobec tego wysnuć wniosek, że na wystąpienie zespołu serotoninowego najbardziej narażeni są pacjenci leczeni farmakologicznie z powodu zaburzeń psychicznych. Taka hipoteza może być słuszna, jednakże podkreślenia wymaga to, że do zespołu serotoninowego może doprowadzić również i stosowanie całkowicie innych preparatów, które także mogą wpływać na zwiększenie ilości serotoniny w układzie nerwowym. Mowa tutaj o takich lekach, jak:

• preparaty przeciwkaszlowe (np. dekstrometorfan)
• środki przeciwwymiotne (np. ondansetron czy metoklopramid)
• preparaty stosowane przy migrenowych bólach głowy (tryptany, np. sumatryptan)
• leki przeciwbólowe (np. tramadol, petydyna czy fentanyl)

Innymi preparatami, które zdecydowanie rzadziej, ale jednak również mogą sprowokować rozwój zespołu serotoninowego, są natomiast leki antyretrowirusowe (jak np. rytonavir), neuroleptyki (np. risperidon), leki normotymiczne (jak sole litu) czy nawet środki przeciwdrobnoustrojowe (np. linezolid) czy stosowana w chorobie Parkinsona L-DOPA.

Pacjentów, którzy stosują którykolwiek z wymienionych powyżej leków, można przede wszystkim uspokoić – przy właściwie dobranych do potrzeb chorego dawkach tychże środków, ryzyko pojawienia się u nich opisywanej jednostki jest tak naprawdę niskie. Zwiększa się ono drastycznie np. w sytuacji, kiedy pacjent zażywa nadmierne dawki któregoś z wymienionych leków, czy też wtedy, kiedy stosuje on jednocześnie różne preparaty wpływające na podniesienie stężenia serotoniny w strukturach układu nerwowego (np. wtedy, kiedy chory stosuje dwa środki z grupy SSRI czy w sytuacji, gdy pacjent przewlekle leczący się z powodu depresji jakimś SSRI nagle – np. z powodu infekcji – zacznie zażywać znaczne ilości przeciwkaszlowego dekstrometorfanu).

Zespół serotoninowy – co ciekawe – spotykany jest czasami u pacjentów, którzy sami nie zażywali żadnego z wymienionych wyżej leków. Mowa tutaj o sytuacji, w której zespół ten pojawia się u nowo narodzonego dziecka: przypadki takiej możliwości były odnotowywane i spotykano je u dzieci tych matek, które w trakcie ciąży przyjmowały jakieś ze wspominanych wcześniej preparatów.

Nie tylko zażywanie określonych farmaceutyków może doprowadzić do zespołu serotoninowego. Jego przyczyną może być również przyjęcie różnych narkotyków, które to ostatecznie zwiększają ilość serotoniny w układzie nerwowym – jako przykłady takich substancji można podać LSD, kokainę, ecstasy oraz amfetaminę.

Zespół serotoninowy: objawy

Charakterystyczną cechą zespołu serotoninowego jest to, że jego objawy rozwijają się szybko – nawet w ciągu zaledwie kilku godzin. Ogólnie objawy zespołu serotoninowego grupuje się w trzy różne kategorie:

• Objawy zespołu serotoninowego ze strony układu autonomicznego

Wśród nich wyróżnia się takie zaburzenia, jak: dreszcze, wzmożona potliwość, przyspieszenie czynności serca oraz nudności i biegunkę oraz wzrost ciśnienia tętniczego krwi. Oprócz nich dochodzi także do – znamiennego dla zespołu serotoninowego – znacznego wzrostu temperatury ciała chorych (gorączka w przypadku tej jednostki może przekraczać nawet 41 stopni Celsjusza).

• Objawy zespołu serotoninowego w postaci problemów psychicznych

Do tej grupy klasyfikowane są takie dolegliwości, jak znacznego stopnia pobudzenie, niepokój, omamy czy hipomania. W przebiegu jednostki pojawiać się mogą też zaburzenia świadomości w postaci zarówno splątania, jak i nawet śpiączki.

• Somatyczne objawy zespołu serotoninowego

W tej grupie wymieniane są problemy ze strony układu nerwowo-mięśniowego, takie jak drżenia, wzmożenie odruchów ścięgnistych czy pojawianie się u pacjentów ruchów mioklonicznych oraz sztywności mięśniowej.

Wraz z czasem (szczególnie przy braku leczenia) u pacjentów rozwijać się mogą powikłania zespołu serotoninowego. Ryzyko ich wystąpienia związane jest zarówno z hipertermią, jak i z przedłużającymi się skurczami mięśniowymi. Wśród powikłań jednostki wymienia się kilka groźnych zjawisk, takich jak:

• kwasica metaboliczna
• rabdomioliza (rozpad komórek mięśniowych)
• napady drgawkowe
• niewydolność nerek
• DIC (zespół rozsianego wykrzepiania wewnątrznaczyniowego)

Zespół serotoninowy: diagnostyka

Nie istnieje obecnie żaden test - np. w postaci badania laboratoryjnego - dzięki któremu możliwe byłoby postawienie pewnego rozpoznania zespołu serotoninowego. W diagnostyce problemu wykorzystanie znajduje przede wszystkim stwierdzenie charakterystycznej dla zespołu serotoninowego kompilacji objawów, a także uzyskanie informacji, że pacjent przyjmował przed pojawieniem się tych dolegliwości jakąś z substancji, która może doprowadzić do zespołu serotoninowego.

Zespół serotoninowy zazwyczaj prowadzi do występowania charakterystycznych dolegliwości, nie mniej jednak lekarze i tak muszą przeprowadzić u pacjentów diagnostykę różnicową.

W różnicowaniu zespołu serotoninowego bierze się pod uwagę przede wszystkim:

• złośliwy zespół neuroleptyczny
• inne zespoły polekowe (np. zespół sympatykomimetyczny)
• hipertermię złośliwą
• udar cieplny
• zapalenie opon mózgowo-rdzeniowych

Zespół serotoninowy: leczenie

Podstawowe znaczenie w leczeniu zespołu serotoninowego ma odstawienie przez pacjenta tych leków, które doprowadziły do jego wystąpienia. Takie postępowanie samo w sobie może być już wystarczające, jeżeli jednak stan pacjenta, mimo odstawienia leków, nie ulega poprawie, można zastosować terapię z użyciem cyproheptadyny (preparat ten jest antagonistą receptorów serotoninowych 5-HT2A).

U pacjentów z zespołem serotoninowym istotne jest również opanowanie różnych dolegliwości związanych z tym jednostką. W celu zmniejszenia nadmiernego pobudzenia u pacjenta, podawane mogą być mu środki z grupy benzodiazepin (np. lorazepam).

W przypadku chorych z wysokim ciśnieniem tętniczym oraz tych ze zbyt szybką czynnością serca, podawać im można takie preparaty, jak esmolol czy nitroprusydek sodu.

Bardzo istotne jest również opanowanie hipertermii – w tym celu pacjenci ochładzani mogą być metodami fizycznymi (np. zimnymi okładami), zmniejszyć temperaturę ich ciała można także poprzez zastosowanie leków zmniejszających napięcie mięśniowe.

Zadziwić pacjentów może to, dlaczego nie wymieniono tutaj stosowania leków przeciwgorączkowych w celu obniżania temperatury ciała pacjentów. Otóż nie jest to przeoczenie – w zespole serotoninowym leki te po prostu nie są skuteczne w zwalczaniu gorączki.

Zespół serotoninowy: rokowanie

Szczęśliwie rokowanie pacjentów, u których dojdzie do zespołu serotoninowego i u których wdrożone zostanie leczenie, określić można jako dobre. W przypadku właściwej terapii, ryzyko zgonu pacjenta z zespołem serotoninowym szacowane jest na mniej niż 1%.

Oprócz tego warto nadmienić, że do ustępowania dolegliwości pacjentów może dochodzić bardzo szybko, bo nawet w ciągu 24 godzin od zaprzestania stosowania przez nich leku (bądź leków), które to doprowadziły do pojawienia się zespołu serotoninowego.