Stabilizatory nastroju (leki normotymiczne) - rodzaje, działanie, skutki uboczne

Stabilizatory nastroju (leki normotymiczne) to grupa leków psychotropowych wykorzystywanych w leczeniu choroby afektywnej dwubiegunowej oraz zaburzeń borderline. Normotymiki ograniczają nadpobudliwość psychoruchową oraz stabilizują nastrój, zapobiegając występowaniu na przemian epizodów depresji i manii. Kiedy stabilizatory nastroju są wskazane i na czym polega ich działanie?

Spis treści

1. Stabilizatory nastroju (leki normotymiczne) – podział i rodzaje
2. Stabilizatory nastroju (leki normotymiczne) – wskazania do leczenia
3. Stabilizatory nastroju (leki normotymiczne) – skutki uboczne

Stabilizatory nastroju, inaczej leki normotymiczne (normotymiki) należą do grupy leków przeciwdrgawkowych. Początkowo stosowano je w celu zapobiegania napadom padaczkowym, jednak od lat 70. wykorzystuje się je także do leczenia zaburzeń nastroju w przebiegu choroby afektywnej dwubiegunowej (ChAD). Czasami normotymiki wykorzystywane są w terapii zaburzeń osobowości typu borderline, rzadziej jako wsparcie w leczeniu farmakologicznym depresji nawracającej (dotyczy głównie litu).

Stabilizatory nastroju (leki normotymiczne) – podział i rodzaje

Leki normotymiczne dzieli się na dwie kategorie:

• leki pierwszej generacji (klasyczne) – pojawiły się na rynku jako pierwsze farmaceutyki przeznaczone do leczenia ChAD, są to: lit, kwas walproinowy i jego pochodne oraz karbamazepina;
• leki drugiej generacji (nowe) – bezpieczniejsze normotymiki stwarzające mniejsze ryzyko wystąpienia objawów ubocznych: lamotrygina oraz atypowe leki przeciwpsychotyczne (kwetiapina, olanzapina, aripiprazol, risperidon, zyprazydon, klozapina).

Lit

Pierwszym lekiem z grupy normotymików przeznaczonym do terapii ChAD był lit (nazwy handlowe: Eskalith, Lithobid). Mechanizm jego działania nie jest do końca jasny. Przypuszcza się, że lit reguluje stężenie adenozynotrójfosfatazy sodowo-potasowej w komórkach nerwowych – zaburzenia w działaniu tego enzymu są prawdopodobną przyczyną choroby afektywnej dwubiegunowej.

W lecznictwie stosuje się lit pod postacią węglanu, który odznacza się bardzo wysoką skutecznością, ale z drugiej strony może powodować wiele działań niepożądanych. Aby lit trwale zapobiegał objawom chorobowym, trzeba przyjmować go na stałe, a to z kolei wiąże się z podwyższeniem ilości tego pierwiastka w organizmie. Istnieje bardzo cienka granica między terapeutyczną i toksyczną dawką litu, więc w czasie leczenia należy regularnie kontrolować jego stężenie we krwi (przynajmniej raz w miesiącu). Nie powinno ono przekraczać 1,0 mmol/l. W przypadku gdy osiąga wartość powyżej 1,2 mmol/l, lit staje się toksyczny. O zatrucie szczególnie łatwo w stanach odwodnienia i niedoboru sodu w organizmie.

Mimo ryzyka toksyczności, u 40-50% pacjentów z ChAD lit całkowicie eliminuje nawroty choroby. Jego działanie jest najlepiej udokumentowane i, jeśli preparat stosowany jest pod ścisłą kontrolą lekarską, substancja ta nie powinna stanowić zagrożenia.

Kwas walproinowy

Kwas walproinowy (Depakote, Convulex) działa hamująco na ośrodkowy układ nerwowy, reguluje transport jonów sodu i wapnia przez błony komórkowe oraz osłania komórki nerwowe zapobiegając ich uszkodzeniom. Substancja ta na ogół jest dużo lepiej tolerowana przez pacjentów niż węglan litu, a jednocześnie wykazuje bardzo dużą skuteczność. Z tego powodu kwas walproinowy i jego pochodne to obecnie najczęściej stosowane leki stosowane w terapii choroby afektywnej dwubiegunowej. Można je także bezpiecznie łączyć z innymi lekami psychotropowymi, np. antydepresantami.

Karbamazepina

Karbamazepina (Amizepin, Finlepsin, Neurotop, Tegretol, Timonil) znosi niepokój i stany depresyjne, zmniejsza drażliwość, agresywność, zapobiega nadpobudliwości oraz napadom bólu, dlatego oprócz leczenia ChAD znalazła zastosowanie w terapii różnych postaci neuralgii. Na ogół przepisuje się ją osobom, u których nie sprawdziło się leczenie litem lub nie mogą go przyjmować. Karbamazepina łatwo wchodzi w interakcje z innymi lekami psychotropowymi oraz może powodować skutki uboczne (bóle i zawroty głowy, nudności, drżenie, niepokój, nadmierne uspokojenie, alergie).

Lamotrygina

Lamotrygina (Lamitril) ma łagodne działanie przeciwdepresyjne i sprawdza się szczególnie u chorych na ChAD, u których stwierdzono szybką zmianę faz (tzw. rapid cycling) z depresyjnej na maniakalną i odwrotnie. W porównaniu do leków starszej generacji wywołuje niewiele skutków ubocznych. Lamotryginę przepisuje się także w sytuacji, gdy nie zadziałały inne leki normotymiczne oraz w leczeniu borderline.

Leki przeciwpsychotyczne

Głównym wskazaniem do stosowania leków przeciwpsychotycznych jest schizofrenia, jednak wykazują one skuteczność także w łagodzeniu epizodów manii w przebiegu ChAD. Ponadto wspomagają terapię stabilizatorami nastroju, dlatego pacjentom z dwubiegunówką często zaleca się jednoczesne przyjmowanie leków normotymicznych i przeciwpsychotycznych.

Stabilizatory nastroju (leki normotymiczne) – wskazania do leczenia

Podstawowym wskazaniem do leczenia normotymikami jest choroba afektywna dwubiegunowa. U chorych na tę przypadłość stabilizatory nastroju, jak wskazuje sama nazwa, stabilizują samopoczucie zapobiegając zarówno stanom depresyjnym, jak i maniakalnym. Chory nie odczuwa już huśtawki nastrojów, nie ulega ani głębokiemu smutkowi i melancholii, ani nie wykazuje nadmiernej pobudliwości i euforii. W przypadku ChAD psychiatrzy zazwyczaj zalecają stosowanie litu (lub innego leku nowej generacji) wraz z lekiem o działaniu przeciwpsychotycznym.

Stabilizatory nastroju, wbrew temu, co może sugerować nazwa, nie są uniwersalnym lekiem na poprawę nastroju. To substancje chemiczne w poważnym stopniu oddziałujące na neuroprzekaźnictwo w mózgu. Ich stosowanie może zlecić tylko psychiatra.

Stabilizatory nastroju niekiedy przepisuje się także osobom cierpiącym na zaburzenia typu borderline, zwłaszcza gdy nagłe huśtawki nastroju uniemożliwiają im normalne funkcjonowanie. W tym przypadku farmakoterapia jest jednak tylko doraźnym sposobem łagodzenia skutków choroby, ponieważ trwałą poprawę może przynieść jedynie terapia psychologiczna.

Leki normotymiczne niekiedy wykorzystuje się w leczeniu depresji jednobiegunowej (nawracającej), ale tylko w połączeniu z antydepresantami. Wówczas stabilizatory mają za zadanie zwiększyć efektywność terapii lekami przeciwdepresyjnymi. Warto zaznaczyć, że stosowanie u pacjentów z depresją tylko normotymików, bez jednoczesnej kuracji antydepresantami, może nie tylko nie przynosić rezultatów, lecz także zaostrzyć objawy choroby.

Stabilizatory nastroju (leki normotymiczne) – skutki uboczne

Najpoważniejsze ryzyko działań niepożądanych występuje podczas leczenia litem. W przypadku przekroczenia dawki terapeutycznej może wystąpić zatrucie objawiające się m.in. drgawkami, splątaniem, zaburzeniem rytmu serca, a nawet śpiączką. Leki z tym pierwiastkiem mogą ponadto powodować:

• drżenie mięśni,

W przypadku zbyt nagłego odstawienia litu zwiększa się ryzyko podejmowania prób samobójczych, dlatego nie należy rezygnować z leczenia litem na własną rękę!

• nadmierne obniżenie napędu psychoruchowego,
• uszkodzenie nerek,
• nadmierne pragnienie,
• wielomocz,
• nudności, wymioty, biegunki,
• zaburzenia pamięci,
• przyrost masy ciała.

Stosunkowo dużo skutków ubocznych może wystąpić podczas leczenia karbamazepiną. Należą do nich:

• zaburzenia wzroku
• nudności,
• zawroty i bóle głowy,
• drżenie i niepokój,
• zmiany skórne,
• nadmierne uspokojenie,
• uszkodzenia wątroby,
• zapalenie trzustki.

Pozostałe stabilizatory nastroju powodują na ogół mniej poważne działania niepożądane, które mijają samoistnie po kilku dniach. Najczęściej są to zaburzenia żołądkowo-jelitowe, bóle głowy, senność, wypadanie włosów.