Gentamycyna - działanie, wskazania, przeciwwskazania, skutki uboczne

Gentamycynę można spotkać w postaci maści, kremu, gąbki nasączonej tym antybiotykiem, roztworu do infuzji oraz w kroplach do oczu. Gentamycyna jest najczęściej stosowana w lecznictwie zamkniętym, czyli w szpitalach. W aptece pacjent może kupić na receptę krople do oczu zawierające ten antybiotyk lub maści czy kremy, których jednym ze składników jest gentamycyna (zwykle w towarzystwie kortykosteroidu lub innej substancji przeciwdrobnoustrojowej, jak np. clotrimazolum). Nie spotyka się doustnej formy gentamycyny, ponieważ substancja ta nie wchłania się z przewodu pokarmowego.

Spis treści

1. Działanie gentamycyny
2. Wskazania do stosowania gentamycyny
3. Dawkowanie gentamycyny
4. Przeciwwskazania do stosowania gentamycyny
5. Środki ostrożności i interakcje z innymi lekami
6. Działania niepożądane

Działanie gentamycyny

Gentamycyna zalicza się do leków przeciwbakteryjnych z grupy aminoglikozydów. Jej działanie jest bakteriobójcze i opiera się na wiązaniu z podjednostkami rybosomów bakteryjnych. Na skutek tego hamuje syntezę prawidłowych białek w komórce bakteryjnej, a na ich miejsce tworzą się białka o niewłaściwej sekwencji aminokwasowej.

Proces wnikania cząsteczki gentamycyny do komórki bakteryjnej jest zaburzony w warunkach zwiększonej osmolarości, przy obniżonym pH lub w obecności zwiększonych stężeń wapnia i magnezu w organizmie. Takie warunki sprzyjają względnej oporności bakterii na gentamycynę.

Zakres działania gentamycyny jest dość szeroki i obejmuje:

• bakterie Gram ujemne tlenowe,
• gronkowce,
• bakterie Listeria mynocytogenes
• oraz niektóre bakterie Gram dodatnie, np. Staphylococcus epidermidis, Staphyloccocus saprophyticus.

Początkowo gentamycyna była stosowana z wielkim optymizmem przez klinicystów, natomiast z czasem zauważono jej toksyczne działanie na nerki czy narząd słuchu. Po wprowadzeniu na rynek nowszych i bezpieczniejszych antybiotyków, gentamycyna przestała być tak często stosowana. Jednak przez narastającą oporność bakterii na nowe leki środowisko lekarskie znów zaczęło skłaniać się ku leczeniu ciężkich zakażeń gentamycyną.

Istnieją przypuszczenia, iż ograniczone stosowanie gentamycyny, tylko w przypadku ciężkich chorób wywołanych przez bakterie wrażliwe na aminoglikozydy, zmniejsza ryzyko występowania oporności wobec wcześniej wymienionej. Mówi się, iż chwilowe zaprzestanie stosowania gentamycyny w obrębie szpitala zmniejsza oporność bakterii, przez co po jakimś czasie można znów skutecznie wszcząć leczenie tą substancją.

Aby ograniczyć występowanie toksycznych działań niepożądanych, zaleca się kontrolowanie stężenia gentamycyny w surowicy pacjenta podczas terapii.

Substancję tą cechuje międzyosobnicza zmienność parametrów farmakokinetycznych oraz fakt, iż nawet niewielkie pogorszenie kondycji nerek u pacjenta wpływa na metabolizm gentamycyny.

Wlewy dożylne

Istnieją nieoficjalne schematy leczenia pacjentów wlewami dożylnymi z gentamycyną w połączeniu z innymi substancjami przeciwbakteryjnymi, gdzie gentamycynę podaje się tylko raz dziennie. Takie połączenie dwóch różnych antybiotyków zwiększa skuteczność leczenia i zmniejsza ryzyko działań niepożądanych wywołanych przez długotrwałą terapię gentamycyną.

Obecnie w leczeniu zakażeń w szpitalu gentamycynę zawsze podaje się z innym antybiotykiem.

Gąbka nasączona gentamycyną

Stosowanie gąbki nasączonej gentamycyną jest częste w chirurgii, ortopedii i transplantologii. Umieszczenie gąbki we wnętrzu rany po zabiegu lub jako zabezpieczenie gąbką implantu po wszczepieniu, ma na celu zmniejszenie ryzyka zakażenia, czyli ma charakter prewencyjny.

Raz umieszczona w obrębie rany gąbka zostaje tam na stałe i nie jest usuwana. Sama gąbka stworzona jest z kolagenu typu I i III dzięki czemu jest całkowicie resorbowana w miejscu aplikacji.

Ta forma podania gentamycyny nie może być jednak jedynym działaniem przeciwbakteryjnym, jeśli u pacjenta stwierdzono zakażenie. W takim wypadku oprócz gąbki specjaliści zalecają również włączenie do terapii przeciwbakteryjnych leków o działaniu ogólnym.

Krople lub maść

Gentamycyna w postaci kropli do oczu lub maści jest uznawana za bezpieczną i nie niesie ze sobą takiego ryzyka działań niepożądanych.

Z worka spojówkowego gentamycyna praktycznie nie wchłania się w cale dlatego nie wykazuje działania ogólnoustrojowego.

Tak samo słabe wchłanianie obserwuje się po zastosowaniu tego antybiotyku do ucha.

Wskazania do stosowania gentamycyny

Chirurgia, ortopedia i transplantologia z użyciem gąbki nasączonej gentamycyną o stężeniu 2 mg/cm2:

• Leczenie wspomagające zakażeń wywołanych bakteriami wrażliwymi na gentamycynę. Tu warto wspomnieć, iż w przypadku zakażenia pooperacyjnego, najlepszym rozwiązaniem jest wykonanie bakteriogramu i na jego podstawie dobór odpowiedniego antybiotyku.
• Zapobieganie miejscowym zakażeniom kości i tkanek miękkich oraz po wszczepieniu implantów.

W okulistyce w postaci kropli:

• Ostre i przewlekłe bakteryjne zapalenie spojówek, krawędzi powiek czy woreczka łzowego.
• Owrzodzenie i zapalenie rogówki wywołane bakteryjnym zakażeniem.
• Profilaktycznie po zabiegach chirurgicznych.

W dermatologii:

• Gentamycyna w połączeniu z kortykosteroidami najczęściej stosowana jest do leczenia stanów zapalnych skóry z wysiękiem które zostały wtórnie zakażone bakteriami wrażliwymi na gentamycynę.

W formie iniekcji lub wlewu dożylnego w warunkach szpitalnych:

• Ciężkie zakażenia wywołane przez bakterie tlenowe Gram ujemne, w tym:
• posocznica,
• zakażenie w obrębie jamy brzusznej takie jak zakażenie otrzewnej,
• ropnie czy zapalenie dróg żółciowych,
• zakażenia układu moczowego,
• zakażenia układu oddechowego,
• wtórne zakażenia oparzeń,
• zakażenia pooperacyjne,
• ciężkie zakażenia u noworodków (gentamycyna w połączeniu z ampicyliną jest jednym z zalecanych połączeń w sytuacji sepsy u niemowląt).

Dawkowanie gentamycyny

Dawkowanie roztworu do iniekcji jest ordynowane przez lekarza prowadzącego. Działa on zwykle według wytycznych zamieszczonych m.in. w „Narodowym programie ochrony Antybiotyków”.

Modyfikacje dawki są konieczne u pacjentów z niewydolnością nerek lub zmniejszoną ich sprawnością. Należy zachować ostrożność ustalając schemat leczenia u pacjentów, którzy jednocześnie przyjmują leki obciążające nerki jak np. diuretyki oraz u pacjentów starszych.

U pacjentów z prawidłowo działającymi nerkami zwykle podaje się gentamycyne raz dziennie. Krople do oczu z gentamycyną zwykle aplikuje się co 4 godziny od 1 do 2 kropli.

Gąbka z gentamycyną zwykle jest aplikowana doogniskowo lub na skórę przez lekarza chirurga po wykonanym zabiegu.

Maść z gentamycyną stosowana jest u dorosłych i dzieci powyżej 12. roku życia zwykle raz do dwóch razy dziennie.

Pacjent zawsze powinien stosować się do zaleceń lekarza ordynującego antybiotyk. Chory nie powinien modyfikować samodzielnie schematu leczenia, ponieważ zwiększa się wtedy ryzyko nieskuteczności terapii lub wytworzenia się oporności bakterii, które są przyczyną zakażenia lub w ostateczności zakażenie wtórne już opornymi mikroorganizmami, jak grzyby lub bakterie.

Przeciwwskazania do stosowania gentamycyny

Zwykle jedynym przeciwwskazaniem do stosowania gentamycyny jest nadwrażliwość na tę substancję lub nadwrażliwość na inne aminoglikozydy.

W niektórych źródłach miastenia jest wymieniana jako przeciwwskazanie do leczenia gentamycyną.

Środki ostrożności i interakcje z innymi lekami

Ponieważ terapia gentamycyną niesie ze sobą ryzyko uszkodzenia nerek lub narządu słuchu, zaleca się monitorowanie jej stężenia w surowicy pacjenta w celu uniknięcia działań niepożądanych. Często u chorego sprawdza się także czynność nerek (kreatynina w surowicy, klirens kreatyniny), a także funkcje przedsionka i ślimaka zlokalizowanego w narządzie słuchu.

Gentamycyna może także powodować uszkodzenie narządu równowagi oraz hamuje przekaźnictwo nerwowo-mięśniowe.

Ototoksyczność, czyli uszkodzenie słuchu, zagraża głównie dzieciom, osobom w podeszłym wieku oraz chorym z niewydolnością nerek, ponieważ w ich przypadku gentamycyna może kumulować się w organizmie.

Zaburzenie czynności nerek zazwyczaj ustępuje po zakończeniu terapii. W większości przypadków nefrotoksyczność jest spowodowana kilkoma czynnikami, które występują razem lub osobno:

• długim czasem leczenia gentamycyną,
• zwiększoną dawką leku,
• występującymi u pacjenta wcześniejszymi zaburzeniami ze strony nerek
• oraz przyjmowaniem przez pacjenta innych leków o działaniu nefrotoksycznym.

U pacjentów z hipokalcemią należy zachować ostrożność podczas leczenia gentamycyną. Jeśli pacjent cierpi na osłabienie mięśni lub ma chorobę Parkinsona, może dojść do zablokowania przekaźnictwa nerwowo-mięśniowego po podaniu gentamycyny. Aby uniknąć tego działania niepożądanego, należy podawać lek powoli dożylnie.

Jeśli pacjent stosuje jednocześnie leki blokujące przekaźnictwo nerwowo-mięśniowe, może dojść do zwiększonej blokady, co może spowodować zatrzymanie czynności oddechowej. Odtrutkami w tej sytuacji są wapń i neostygmina.

Jeśli podczas terapii u pacjenta występuje biegunka utrzymująca się dłuższy czas, może się okazać, że rozwinęło się rzekomobłoniaste zapalenie jelit u chorego na skutek antybiotykoterapii. W tej sytuacji należy przerwać leczenie i wdrożyć leki, na które reaguje bakteria C. difficile. Nie należy w żadnym wypadku podawać pacjentowi leków hamujących perystaltykę jelit.

W formie roztworu do infuzji występują pirosiarczan sodu, parahydroksybenzoesan metylu i parahydroksybenzoesan propylu, które u niektórych pacjentów mogą powodować reakcje alergiczne.

Nie należy podawać gentamycyny razem z lekami które mają działanie oto-, neuro- i nefrotoksyczne, ponieważ wzrasta ryzyko wystąpienia wymienionych działań niepożądanych.

Działania niepożądane

Gentamycyna ma toksyczne działanie na:

• narząd słuchu,
• układ przedsionkowy,
• nerki
• oraz hamuje przewodnictwo nerwowo-mięśniowe.

Inne działania niepożądane to:

• reakcje nadwrażliwości,
• podwyższona temperatura ciała,
• białkomocz,
• bóle głowy,
• zmęczenie,
• parestezje,
• zaburzenia widzenia,
• kołatanie serca,
• podwyższone stężenie bilirubiny, mocznika oraz kreatyniny w osoczu.

Zaburzenia słuchu i przedsionka są rzadkie, ale poważne, gdyż zazwyczaj są one nieodwracalne. Zwykle występują kiedy stężenie gentamycyny jest stale podwyższone w osoczu pacjenta.

Początkowo pacjent nieprawidłowo słyszy wysokie częstotliwości, następnie pojawiają się szumy uszne i uczucie ucisku w uszach. Zaburzenia przedsionkowe zwykle objawiają się nudnościami, wymiotami, zawrotami głowy oraz oczopląsem.

W przypadku kropli do oczu czasami obserwuje się zwapnienie rogówki związane z obecnością fosforanów w formule kropli.

Mogą też wystąpić:

• łzawienie,
• zaczerwienienie oka,
• ból,
• uczucie swędzenia,
• świąd,
• a po zakropleniu pacjent może odczuwać światłowstręt przez kilka minut.

Kiedy pacjent długotrwale stosuje krople z gentamycyną, może doprowadzić do owrzodzenia rogówki na tle grzybiczym lub spowodowane przez oporne na gentamycynę bakterie.