Cefalosporyny - zastosowanie i mechanizm działania

Cefalosporyny są antybiotykami β-laktamowymi. Ich mechanizm działania i budowa są podobne do penicylin. Podobieństwo polega na tym, że penicyliny i cefalosporyny mają ten sam "rdzeń" - pierścień β-laktamowy, przy czym cefalosporyny mają dodatkowy atom w pierścieniu bocznym.

Spis treści

1. Cefalosporyny - jak działają?
2. Cefalosporyny - podział
3. Cefalosporyny - czy można podawać kobietom w ciąży?
4. Cefalosporyny a antykoncepcja
5. Cefalosporyny - skutki uboczne
6. Oporność na antybiotyki β-laktamowe

Cefalosporyny, czyli antybiotyk z grupy  β-laktamów, zostały wyizolowane z hodowli grzyba Cephalosporium acremonium. Miało to miejsce w 1948 roku - wyizolował je włoski naukowiec Giuseppe Brotzu. Wcześniej spostrzegł, wyciągi z grzyba są aktywne wobec bakterii wywołujących salmonellozy, brucelozę, dżumę, cholerę i wobec bakterii gronkowca złocistego. Na tym jednak badania zakończyły się. 

We wrześniu 1953 roku zespół, któremu przewodzili Edward Abraham i Guy Newton wyizolował cefalosporynę C, która była odporna na beta-laktamazy (tj. bakteryjne enzymy rozrywające wiązanie β-laktamowe). Dopiero w 1961 roku udało się wytworzyć pierwszą cefalosporynę na skalę przemysłową i wprowadzono ją w 1964 roku na rynek amerykański.

Cefalosporyny - jak działają?

Cefalosporyny hamują budowę ściany komórkowej bakterii, czyli mówiąc w skrócie wykazują działanie bakteriobójcze. Wiążą się one z enzymami bakterii i poprzez proces syntezy ściany komórkowej bakterii hamują ich wzrost. Obecnie stosowane są cefalosporyny I, II, III, IV i V generacji. Na czym polegają różnice między antybiotykami? Im wyższy stopień generacji, tym silniejsze działanie na bakterie Gram-ujemne. 

Cefalosporyny - podział

• Cefalosporyny I generacji silniej oddziałują na Gram-dodatnie niż na Gram-ujemne. Stosuje się przy leczeniu ziarenkowców oraz pałeczek, np. E.coli, czy pałeczki zapalenia płuc. Nie mają zastosowania w leczeniu zakażeń spowodowanych pałeczkami salmonelli i bakteriami z rodziny Proteus. Nie działają na enterokoki, MRSA lub rodzaj Listeria. Co może być istotne to to, że są alternatywą dla penicylin w przypadku trudnych do leczenia zakażeń dróg moczowych. Nie są one lekami pierwszego wyboru w zakażeniach u dzieci!

• Cefalosporyny II generacji silniej działają na bakterie Gram-ujemne niż na Gram-dodatnie. Wykazują działanie bakteriobójcze w przypadku ziarenkowców z rodzaju Sterptococcus, pałeczek Haemophilus influenzae, bakterii E-coli oraz Gram-dodatnich bakterii beztlenowych. Stosuje się je m.in. przy leczeniu zakażeń wewnątrzszpitalnych, leczenia rzeżączki opornej na penicylinę czy zakażenia dróg moczowych i nerek wywołanych przez bakterie Gram-ujemne oraz przy ciężkich stanach zapalnych kości. Są stosowane jako leki drugiego wyboru w zakażeniach skóry, tkanek miękkich i dróg oddechowych, w tym w zapaleniu ucha środkowego, zapaleniu płuc oraz ostrym bakteryjnym zapaleniu zatok.

• Cefalosporyny III generacji są skuteczne w leczeniu zakażeń opornych na inne antybiotyki. Cefalosporyn III generacji przechodzą przez barierę krew-mózg, dzięki czemu wykorzystuje się je w leczeniu bakteryjnego zapalenia opon mózgowych. Oddziałują na bakterie Gram-dodatnie i Gram-ujemne, są szczególnie aktywne w stosunku do pałeczek ropy błękitnej.

• Cefalosporyny IV generacji wykazują najszersze spektrum działania ze wszystkich cefalosporyn. Przedostają się do płynu mózgowo-rdzeniowego, ale podawać je można jedynie pozajelitowo. W Polsce z tej grupy leków dostępny jest cefepim. Działa on zarówno na bakterie Gram-ujemne, jak i Gram-dodatnie.

• Cefalosporyny V generacji również podawane są wyłącznie dożylnie. Mają działanie hamujące rozwój gronkowca metycylinoopornego i innych opornych na leczenie antybiotykowe drobnoustrojów.

Cefalosporyny - czy można podawać kobietom w ciąży?

Do antybiotyków bezpiecznych we wszystkich etapach ciąży zalicza się penicyliny, cefalosporyny oraz erytromycynę.  Lekami z wyboru u kobiet ciężarnych są cefalosporyny II lub III generacji, bądź półsyntetyczna penicylina z inhibitorem beta-laktamaz. Cefalosporyny, według Klasyfikacji FDA (Agencji Żywności i Leków) należą do kategorii B, czyli "Leki, z którymi wykonane eksperymenty na zwierzętach nie wykazały szkodliwego działania na płód, nie wykonano jednak badań kontrolnych u kobiet w ciąży lub leki, których szkodliwe działanie na płód zostało stwierdzone na zwierzętach, lecz nie znalazło potwierdzenia u kobiet w ciąży".¹

Cefalosporyny a antykoncepcja

Cefalosporyny mogą zmniejszać skuteczność doustnej hormonalnej antykoncepcji. Podczas stosowania antybiotyków z tej grupy, jak i 7 dni po zakończeniu leczenia, zaleca się stosowanie dodatkowych, niehormonalnych metod antykoncepcji.

Cefalosporyny - skutki uboczne

Cefalosporyny, zwłaszcza nowsze (II, III, IV generacja), są stosunkowo mało toksyczne. Mogą jednak powodować:

• reakcje uczuleniowe (zwłaszcza u osób, które należą do grona alergików)
• zaburzenia flory bakteryjnej (biegunki), dlatego wskazane jest równoczesne stosowanie preparatów probiotycznych
• uszkodzenie nerek (zwłaszcza po podaniu z innymi nefrotoksycznymi antybiotykami, takimi jak aminoglikozydy)
• zaburzenie krzepliwości krwi (w tym wypadku należy pamiętać aby poinformować lekarza jeśli pacjent dodatkowo przyjmuje leki rozrzedzające krew)
• reakcję disulfiramową (w połączeniu z alkoholem)

Jednak to, czy podane skutki wystąpią i z jaką intensywnością, zależy od ogólne stanu pacjenta, od innych równolegle stosowanych preparatów, a także od tego czy pacjent stosuje lek zgodnie z zaleceniami lekarza.

Jednym ze skutków ubocznych stosowania cefalosporyn mogą być odczyny anafilaktyczne. Jednak zdarzają się one stosunkowo rzadko. Jest to od 0,1% do 0,0001% wszystkich przypadków i nie muszą one dotyczyć całego organizmu, a tylko poszczególnych narządów - na przykład:

• skóry: występują wtedy zmiany o charakterze pokrzywki o różnym stopniu nasilenia, rumień, świąd, obrzęk warg,
• oczu: widoczne jest wtedy zaczerwienienie spojówek, łzawienie, świąd
• przewodu pokarmowego: mogą to być bóle brzucha, biegunka, nudności, wymioty
• układu krążenia: tutaj może nastąpić spadek ciśnienia tętniczego, zaburzenia rytmu serca, a w skrajnych przypadkach nawet zapaść
• dróg oddechowych: pacjent w tym wypadku może się skarżyć na świąd nosa, wodnisty katar, trudne do opanowania kichanie, chrypkę, utrudniony oddech, napadowy „suchy” kaszel, a nawet świszczący oddech
• inne objawy ogólnoustrojowe to: ból głowy, niepokój, ból i kłucie w klatce piersiowej, drgawki

Ciężkie reakcje anafilaktyczne mogą być poprzedzone objawami zapowiadającymi, takimi jak: świąd: podniebienia, twarzy, dłoni, stóp; metaliczny smak w jamie ustnej, chrypka, niepokój, lęk, rumień.

Oporność na antybiotyki β-laktamowe

Obecnie coraz częściej dochodzi do nadużywania antybiotyków oraz ich niewłaściwego stosowania. Powoduje to szerzenie się na całym świecie oporności drobnoustrojów. Niebezpieczeństwo wzrasta w momencie, kiedy bakterie jak dotąd wrażliwe na daną grupę antybiotyków stają się na nią oporne, a dzieje się tak w wyniku wymiany materiału genetycznego między szczepami danego gatunku, a nawet między gatunkami bakterii.

Dlatego tak ważne jest, aby po pierwsze antybiotyków nie przyjmować "na wszelki wypadek", a tylko wtedy gdy jest to naprawdę konieczne, po drugie stosować się do zaleceń lekarza i przyjmować antybiotyki w odpowiedni sposób.