Układ hormonalny - budowa i funkcje

Układ hormonalny tworzą gruczoły dokrewne, które wytwarzają hormony służące do przekazywania informacji między poszczególnymi organami. To hormony tarczycy, przysadki, nadnerczy, jajników, trzustki, szyszynki decydują o twoim zdrowiu, nastroju i wyglądzie. Jeśli równowaga hormonalna jest zaburzona, zaczynasz gorzej się czuć i chorować.

Spis treści:

1. Układ hormonalny: budowa i działanie
2. Układ hormonalny: wytwarzanie hormonów
3. Układ hormonalny: hormony wydzielane przez podwzgórze
4. Układ hormonalny: hormony, które wydziela szyszynka
5. Układ hormonalny: hormony, które wydziela przysadka mózgowa
6. Układ hormonalny: hormony tarczycy
7. Układ hormonalny: hormony wydzielane przez przytarczyce
8. Układ hormonalny: hormony, które wydziela grasica
9. Układ hormonalny: hormony, które wydziela trzustka
10. Układ hormonalny: hormony wydzielane przez nadnercza
11. Układ hormonalny: hormony wytwarzane przez jajniki
12. Układ hormonalny: hormony wydzielane przez jądra

Układ hormonalny tworzą gruczoły wydzielania wewnętrznego (gruczoły dokrewne), których zadaniem jest wydzielanie hormonów. To układ sterujący, który tworzą: przysadka mózgowa, tarczyca, przytarczyce, trzustka, nadnercza oraz jajniki u kobiet i jądra u mężczyzn.

Zarówno nadmiar, jak i niedobór hormonów zaburza homeostazę – wewnętrzną równowagę organizmu.

O tym, ile i jakiego hormonu potrzebuje nasz organizm, decyduje centrum dowodzenia, czyli przysadka mózgowa, kontrolowana przez podwzgórze. Do przysadki docierają informacje o zapasach hormonów i ich niedoborze. O tym, czy ilość hormonów jest wystarczająca, decyduje podwzgórze. Jeśli któregoś brakuje, wydaje rozkaz przysadce, by zaczęła wydzielać hormon stymulujący, który pobudzi konkretny gruczoł do wzmożonej pracy. Jeżeli czegoś jest za dużo, podwzgórze mówi "stop".

Układ hormonalny - budowa i działanie

Działanie układu endokrynologicznego (układu hormonalnego) to niezwykły system obejmujący wydzielanie hormonów, które działają jak posłańcy – umożliwiają komunikację między poszczególnymi narządami. Jeśli ten układ działa bez zarzutu, cały organizm funkcjonuje sprawnie. Gdy równowaga układu jest zakłócona, obniża się nastrój, gorzej wyglądamy, zaczynamy chorować.

Kiedy gruczoły dokrewne wyprodukują hormony, oddają je do krwi w konkretnym celu: by dostarczyły informacje i polecenia do poszczególnych komórek, tkanek i narządów.

Hormony przysadki informują tarczycę, trzustkę, nadnercza i jajniki, co mają robić. Potem każdy z tych narządów rozpoczyna produkcję własnych hormonów, które docierają tam, gdzie są potrzebne. Np. w chwili silnego stresu nadnercza przesyłają do serca adrenalinę, która mobilizuje nas do wysiłku. Gdy przekaz informacji opóźnia się, organizm nie może zareagować na zmieniającą się sytuację.

Układ hormonalny: wytwarzanie hormonów

Hormony wytwarzane są w gruczołach dokrewnych, następnie wydzielane do krwiobiegu. Oddziałują na komórki zaopatrzone w specyficzny receptor. Część tych substancji produkowana jest również przez komórki układu immunologicznego, nerwowego i wielu innych narządów. Gruczoły wydzielania wewnętrznego, czyli dokrewne, to:

• przysadka mózgowa
• szyszynka
• tarczyca
• przytarczyce
• grasica
• nadnercza
• trzustka
• jajniki i jądra

Układ hormonalny: hormony wydzielane przez podwzgórze

• Liberyny – hormony uwalniające, pobudzają przysadkę mózgową do wydzielania hormonów:

- somatoliberyna - uwalnia hormon wzrostu
- kortykoliberyna – uwalnia kortykotropinę
- gonadoliberyna - wpływa na wydzielanie gonadotropin (FSH i LH)
- tyreoliberyna zaś – wpływa na wydzielanie tyreotropiny

• Statyny – hormony hamujące wydzielanie hormonów przez przysadkę mózgową

- somatostatyna hamuje uwalnianie hormonu wzrostu i tyreotropiny
- dopamina – prolaktyny, jak również tyreotropiny.

• Kisspeptyna - wiadomo, że wpływa na dojrzewanie płciowe, zaburzenia miesiączkowania, płodność, odgrywa rolę w hamowaniu rozwoju nowotworów, ale wciąż pozostaje substancją dość tajemniczą – istnieje bardzo duże prawdopodobieństwo, że najbliższe lata przyniosą kolejne doniesienia o wpływie kisspeptyny na ludzki organizm.

Układ hormonalny: hormony, które wydziela szyszynka

• melatonina (hormon snu) – bierze udział w regulowaniu dobowego rytmu snu i czuwania, przygotowuje organizm do snu po zmroku

Układ hormonalny: hormony, które wydziela przysadka mózgowa

• somatotropina (hormon wzrostu) – w rozwijającym się organizmie odpowiada za wzrost tkanek, a w dojrzałym za ich regenerację
• prolaktyna – reguluje cykl płciowy, podtrzymuje ciążę i pobudza gruczoły mleczne do produkcji mleka
• tyreotropina (TSH) – pobudza tarczycę do wydzielania własnych hormonów zwanych tarczycowymi
• kortykotropina (ACTH) – pobudza nadnercza do produkcji hormonów
• folikulostymulina (FSH) – u kobiet steruje dojrzewaniem komórek jajowych, u mężczyzn zaś wytwarzaniem plemników
• hormon luteinizujący (LH) – pod jego wpływem u kobiet dochodzi do owulacji, a u mężczyzn do wydzielania w jądrach testosteronu
• melanotropina – pobudza komórki barwnikowe do syntezy melaniny, barwnika skóry

Układ hormonalny: hormony tarczycy

• trójjodotyronina (T3) i tyroksyna (T4) – warunkują prawidłowy przebieg wielu procesów w organizmie, regulują temperaturę ciała i przemianę materii, biorą udział w syntezie witamin, pobudzają rozwój kośćca i układu nerwowego w życiu płodowym i wczesnym dzieciństwie; zięki nim lepiej trawimy, mamy dobry nastrój, interesuje nas seks; decydują o wyglądzie skóry i włosów; tyroksyna wpływa na powstanie podskórnej tkanki tłuszczowej; jeśli tarczyca źle pracuje, możesz cierpieć na bezsenność, nadmierną potliwość czy kołatanie serca, przy niedoczynności pojawi się zmęczenie, nadwrażliwość na zimno, łamliwe włosy

• kalcytonina – obniża stężenie wapnia we krwi, wiążąc jego nadmiar w kościach i ograniczając jego wchłanianie w jelicie cienkim

Układ hormonalny: hormony wydzielane przez przytarczyce

• parathormon – bierze udział w gospodarce wapniowej: podnosi stężenie wapnia we krwi, jeśli jest za niskie, uwalniając go z kości i zębów

Układ hormonalny: hormony, które wydziela grasica

• tymozyna – wpływa na odporność organizmu; jej wydzielanie pobudzają hormony tarczycy; grasica stopniowo zanika po okresie dojrzewania

Układ hormonalny: hormony, które wydziela trzustka

• insulina – obniża stężenie glukozy we krwi, umożliwiając jej przenikanie do wnętrza komórek i magazynowanie w wątrobie; insulina bierze też udział w przemianie białek i tłuszczów
• glukagon – działa przeciwstawnie do insuliny, podnosząc stężenie glukozy we krwi, co zapobiega hipoglikemii (niedocukrzeniu)

Układ hormonalny: hormony wydzielane przez nadnercza

• adrenalina i noradrenalina – przygotowują organizm do zwiększonego wysiłku fizycznego i umysłowego w sytuacjach wymagających szybkiej reakcji, m.in. przyśpieszają akcję serca, polepszają ukrwienie mięśni, podnoszą poziom glukozy we krwi, rozszerzają oskrzela i źrenice - ich stężenie rośnie podczas stresu

• kortyzol – osłabia aktywność układu odpornościowego, działa przeciwzapalnie, zwiększa stężenie glukozy we krwi; wzmacnia działanie adrenaliny i noradrenaliny podczas stresu
• dehydroepiandrosteron (DHEA) – "wygasza" reakcję organizmu na stres, działa przeciwdepresyjnie, przyśpiesza przemianę tłuszczów, hamuje apetyt, korzystnie wpływa na pracę umysłu i wygląd skóry
• aldosteron – reguluje gospodarkę wodno-elektrolitową w organizmie. Dba o utrzymanie właściwego poziomu sodu i potasu

Układ hormonalny: hormony wytwarzane przez jajniki

• progesteron – przygotowuje macicę do zagnieżdżenia się w niej zapłodnionej komórki jajowej, podtrzymuje ciążę (zapobiega przedwczesnym skurczom macicy), hamuje rozrost endometrium pod wpływem działania estrogenów
• estrogeny (estradiol, estriol, estron) – odpowiedzialne są m.in. za wykształcenie się typowo kobiecej budowy ciała, regulują cykl miesiączkowy, umożliwiają rozwój komórek jajowych, wpływają na popęd seksualny i wygląd skóry

Układ hormonalny: hormony wydzielane przez jądra

• androgeny (głównie testosteron) – warunkują wykształcenie się typowo męskich cech (kształt sylwetki, niski głos, zarost na twarzy, klatce piersiowej), prawidłowe funkcjonowanie męskiego układu rozrodczego i zwiększają popęd seksualny

miesięcznik "Zdrowie"

Anna Jarosz

Konsultacja: prof. dr hab n. med. Romuald Dębski