Kleszcze - wygląd, objawy ukąszenie, choroby odkleszczowe, usuwanie kleszcza

Choć są niewielkich rozmiarów, mogą być niezwykle niebezpieczne dla ludzi i zwierząt. Kleszcze przenoszą bowiem szereg groźnych chorób. Obalamy najczęstsze mity na temat kleszczy, aby skutecznie się przed nimi chronić. Zdradzamy również, jak zapobiec ukąszeniu kleszcza oraz kiedy bezpiecznie można usunąć kleszcza w domu, a kiedy wskazana jest pomoc specjalisty.

Spis treści

1. Kleszcz – co to?
2. Gdzie można spotkać kleszcze?
3. Kleszcze w lesie i na łące
4. Czy kleszcze można spotkać w mieście?
5. Sposoby na kleszcze - jak je odstraszyć?
6. Jak chronić się przed kleszczami podczas spaceru?
7. Urwany kleszcz - co robić?
8. Czy szybkie usunięcie kleszcza pozwoli uniknąć zakażenia?
9. Jakie choroby przenoszą kleszcze?
10. Szczepienia przeciw chorobom odkleszczowym

Kleszcz – co to?

Kleszcze (Ixodida) to pajęczaki, które należą do podgramady roztoczy. Kleszcze to pasożyty, które żerują na kręgowcach. W trakcie żerowania mogą przenosić choroby odkleszczowe, które mogą stanowić zagrożenie dla zdrowia i życia nie tylko zwierząt, ale i ludzi.

Jak wygląda kleszcz?

Kleszcze rozpoznają ofiarę dzięki zapachowi potu, wyczuwają też dwutlenek węgla zawarty w wydychanym powietrzu oraz zmianę temperatury i wibracje towarzyszące przemieszczaniu się.

Wyróżnia się trzy stadia rozwojowe kleszczy:

• larwa – kleszcz w stadium larwy ma 0,5 mm średnicy i jest jasnobrązowy, niemal w odcieniu skóry;
• nimfa – jest niewiele większy od ziarnka piasku (1,5 mm);
• postać dorosła - tylko dorosłe osobniki są stosunkowo dobrze widoczne.

W każdym stadium rozwoju kleszcze żywią się tylko raz, zawsze czyhając na inna ofiarę.

Czytaj też: Latający kleszcz - czy jest groźny?

Kleszcz przed i po wypiciu krwi:

Gdzie można spotkać kleszcze?

Kleszcze nie spadają z drzew, a bytują w trawie, krzewach i niskich zaroślach, mogą po nich wspiąć się do 70 cm, na wysokość preferowanego żywiciela. Gdy przechodzi potencjalny żywiciel, przyczepiają się do sierści lub ubrania, po czym szukają na jego ciele miejsca, gdzie jest wilgotno, ciepło, a dopiero potem wbijają się w skórę, by ssać krew.

Kleszcze jeszcze kilkanaście lat temu zamieszkiwały przede wszystkim region Mazur i Warmii. Obecnie obszar częstszego występowania rozszerza się na pas najbardziej zalesionych terenów wschodnich i południowych (Podlasie, Lubelszczyzna, Podkarpacie, Małopolska i Śląsk), gdzie odnotowuje się też najwięcej przypadków zachorowań na choroby przenoszone przez kleszcze.

Niestety, na pozostałych obszarach Polski również nie możemy czuć się bezpiecznie – zachorowania na boreliozę i kleszczowe zapalenie mózgu odnotowuje się w całym kraju, nawet w tych rejonach, gdzie kleszcze występują stosunkowo rzadko.

Kleszcze w lesie i na łące

Sezon na kleszcze zaczyna się, gdy temperatura osiąga 5–7°C, a kończy się dopiero wraz z pierwszymi przymrozkami, najczęściej w listopadzie. Gdy temperatura spada poniżej 4°C, kleszcze chowają się w ściółce i przesypiają niekorzystne warunki. Jednak gdy zima jest łagodna, mogą budzić się wyjątkowo wcześnie, już w lutym.

Najbardziej aktywne są w maju i czerwcu, drugi okres aktywności następuje we wrześniu i w październiku – kleszcze lubią, gdy jest ciepło i wilgotno. W ciągu dnia natomiast szczyt ich aktywności przypada na godziny od pierwszej rosy do południa, a wieczorem – od godziny 16 do zmroku.

Czy kleszcze można spotkać w mieście?

Na kleszcze można się natknąć nawet w dużych miastach, np. wychodząc z psem na osiedlowy skwerek. Kleszczy spodziewać się można w miejskich parkach i laskach. Ich inwazja i wydłużenie sezonu żerowania to jeden z efektów globalnego ocieplenia, które objawia się u nas wzrostem średniej rocznej temperatury, wczesnym pojawieniem się wiosny i późnym nadejściem mrozów.

Warto więc zabezpieczyć się przed kleszczami nie tylko przed wyjazdem na urlop – poznając ich zwyczaje, sposoby obrony przed nimi i możliwe objawy zakażenia.

Sposoby na kleszcze - jak je odstraszyć?

Kleszcz u dziecka, kleszcz u psa, kleszcz u kota - niezależnie od tego, kogo ukąsi kleszcz, konsekwencje mogą być podobnie nieprzyjemne. Dlatego należy unikać sytuacji, w których można zostać pokąsanym przez kleszcze.

Co odstrasza kleszcze?

• Najlepiej wybrać się w teren około południa, w miarę możliwości zakrywając ciało strojem z długimi rękawami i nogawkami (nogawki schować w skarpetki), na głowę założyć czapkę z daszkiem lub kapelusz.
• Ubranie, szczególnie wyloty rękawów i nogawek oraz odsłonięte fragmenty skóry (z wyjątkiem twarzy) spryskajmy odstraszającym kleszcze repelentem, np. zawierającym dietylotoluamid (DEET) lub lepiej ikarydynę, który poprzez receptory insektów i pajęczaków działa odstraszająco, zniechęcając do lądowania na powierzchni skóry.
• Można się posmarować olejkiem eterycznym – odstraszająco działają goździkowy, cytronelowy, olejek z drzewa herbacianego, tymiankowy, szałwiowy, jednak ich skuteczność jest ograniczona.
• Warto sprawdzić, jak długo chroni dany preparat i na dłuższą wyprawę zabrać go ze sobą. Higiena także jest rodzajem ochrony, kleszcz bowiem lgnie do spoconego ciała.
• Nie używajmy jednak perfum i pachnących kosmetyków, bo niektóre zapachy działają jak wabiki (szczególnie wanilia i kokos).
• Warto na co dzień dbać o dietę bogatą w witaminy z grupy B, które zmieniają zapach potu na mniej przyjemny dla kleszczy (zawierają je m.in. wątróbka, kasza gryczana, nasiona słonecznika, groch, orzechy, jaja, otręby pszenne, mleko, drożdże, produkty z pełnego ziarna).
• Przez kleszczami należy również zabezpieczać domowe zwierzęta, zwłaszcza psy, dla których odpowiednim zabezpieczeniem będzie obroża przeciw kleszczom.

Jak chronić się przed kleszczami podczas spaceru?

1. Unikajmy zapuszczania się w krzaki i wysokie trawy, najlepiej chodzić środkiem ścieżek. Sprawdzajmy co jakiś czas, czy nie mamy kleszcza na ubraniu (będzie lepiej widoczny na jasnym materiale).
2. W razie potrzeby można powtórzyć aplikację repelentu.
3. Po spacerze należy jak najszybciej zdjąć i obejrzeć ubranie, także na lewej stronie.
4. Trzeba też od razu dokładnie obejrzeć całe ciało, szczególną uwagę zwracając na miejsca w fałdach skóry, w zgięciach stawów, pod pachami, w okolicach genitaliów, za uszami, we włosach.

Kleszcza, który wbił się w skórę, należy natychmiast usunąć, używając pęsety lub specjalistycznych przyrządów (czas jest ważny – im dłużej kleszcz tkwi w skórze, tym większe ryzyko zakażenia boreliozą). Znalezione kleszcze trzeba zniszczyć (spalić albo zgnieść, ale nie bezpośrednio palcami, a np. przez papier).

Ukąszenie kleszcza – objawy. Rumień po kleszczu

Ofiara nie czuje ukąszenia, bo kleszcz wraz ze śliną wprowadza substancję o właściwościach znieczulających. Ssie krew na zmianę ze wstrzykiwaniem śliny, która zapobiega krzepnięciu krwi i może zawierać chorobotwórcze bakterie oraz wirusy.

Ukłucie kleszcza może wywołać podrażnienie skóry. Żerowanie dorosłej samicy kleszcza pospolitego może być bardziej reakcjogenne niż larw lub nimf, a także powodować nieco ostrzejsze objawy takie jak reakcja alergiczna. Najbardziej typowym objawem ukąszenia kleszcze jest rumień wędrujący.

Rumień wędrujący początkowo ujawnia się w postaci zaczerwienionej grudki. Wraz z upływem czasu rozszerza się, tworząc charakterystyczny obrączkowaty obraz z tendencją do blednięcia zmiany w środku.

Rumień po ukąszeniu kleszcza. Jak rozpoznać i leczyć groźny rumień wędrujący?

Zobacz galerię 5 zdjęć

Jak usunąć kleszcza?

1. Kleszcza należy chwycić jak najbliżej skóry i pewnym ruchem wyciągnąć do góry (nie trzeba wykręcać).
2. Miejsce ukąszenia zdezynfekujmy środkiem dezynfekującym lub alkoholem 70%.
3. Problemem jest urwany kleszcz - jeśli przy wyciąganiu kleszcza oderwiesz mu główkę, najlepiej usunięcie kleszcza pozostawić profesjonaliście i zgłosić się do chirurga, który w znieczuleniu miejscowym lekko natnie skórę i usunie resztki pajęczaka.
4. Uwaga! Kleszcza nie wolno niczym smarować ani wyciskać! Efektem takich działań jest to, że kleszcz wypluwa ślinę i zawartość układu pokarmowego do rany, a wtedy przenikają do niej wszystkie drobnoustroje.

Czytaj: Jak usunąć kleszcza krok po kroku

Urwany kleszcz - co robić?

Jeśli przy wyciąganiu kleszcza oderwiesz mu główkę, najlepiej usunięcie kleszcza pozostawić profesjonaliście i zgłosić się do chirurga, który w znieczuleniu miejscowym lekko natnie skórę i usunie resztki pajęczaka.

Czy szybkie usunięcie kleszcza pozwoli uniknąć zakażenia?

Nie ma żadnej gwarancji, że wyjęcie kleszcza wkrótce po ukąszeniu pozwoli uniknąć zakażenia – nigdy nie wiadomo na pewno, od jak dawna kleszcz żeruje.

Jeśli w śliniankach kleszcz ma wirusy KZM, to zwykle przekazuje je natychmiast, tuż po naruszeniu ciągłości skóry.

Krętki boreliozy zwykle bytują w jelitach, więc od ukąszenia do przedostania się ich do ślinianek mija kilkanaście godzin, jednak jeśli kleszcz w danym stadium już żerował i tylko chce ukończyć posiłek – one również będą już w śliniankach. Dlatego miejsce po ukąszeniu należy obserwować przez kilka następnych tygodni.

Jeśli wokół ukąszenia pojawi się rumień, obrzęk, wysypka lub wystąpią objawy podobne do grypy (pogorszenie samopoczucia, uczucie zmęczenia, bóle głowy, stawów, nudności lub wymioty, gorączka, powiększenie węzłów chłonnych), należy niezwłocznie udać się do lekarza, gdyż może to świadczyć o rozwijającym się zakażeniu.

Jakie choroby przenoszą kleszcze?

Gatunków kleszczy przenoszących choroby oraz chorób odkleszczowych jest dużo, a cały czas odkrywane są nowe.

Kleszcze występujące na terenie Polski przenoszą bakterie i wirusy wywołujące:

• ludzką anaplazmozę granulocytarną
• tularemię
• babeszjozę
• neoehrlichiozę
• riketsjozy
• boreliozę
• kleszczowe zapalenie mózgu (KZM).

Choroby te, przebiegające z wysoką gorączką, dreszczami, biegunką, nudnościami, bólami głowy, bólami stawów i mięśni, wysypką, niekiedy zaburzeniami świadomości, zwykle wymagające hospitalizacji, są u nas wciąż rzadko diagnozowane. Rocznie zgłaszanych jest zaledwie kilka przypadków. Największe realnie jest ryzyko zachorowania na kleszczowe zapalenie mózgu (KZM) i boreliozę.

Szczepienia przeciw chorobom odkleszczowym

Nie istnieje szczepionka, która zapobiegłaby ugryzieniu kleszcza - obecnie można za pomocą szczepienia zabezpieczyć się jednak przed bardzo groźną chorobą, jaką jest kleszczowe zapalenie mózgu. Co warto wiedzieć o szczepieniu przeciw KZM? Odporność dają dwie dawki podane w ciągu 3 miesięcy, potem potrzebna jest dawka przypominająca: pierwsza 5–12 miesięcy po drugiej dawce, następna po 3 latach, kolejne co 3–5 lat.

Serię najlepiej zacząć zimą lub wczesną wiosną (już dwie pierwsze dawki dają odporność na cały sezon). Jeśli zaczynamy szczepienie wiosną, można zaszczepić się według schematu przyspieszonego: druga dawka 14 dni po pierwszej i dalej już według schematu podstawowego. Jeśli u osoby niezaszczepionej dojdzie do zakażenia, leczenie jest tylko objawowe. Przeciw boreliozie nie można się zaszczepić, natomiast można ją skutecznie leczyć antybiotykami.

Naukowcy pracują także nad szczepionką przeciwko boreliozie. Preparat dobrze wypada w badaniach i okazał się bezpieczny oraz dobrze tolerowany, a większość działań niepożądanych po szczepieniu była łagodna lub umiarkowana.

Uwaga! Zachorowanie na boreliozę nie daje odporności na całe życie, ukąszenie przez zakażonego kleszcza może prowadzić do ponownego zakażenia.

Konsultacja: dr hab. n. med. Ernest Kuchar

Joanna Anczura