Fazy snu: czuwanie, sen NREM i sen REM

Fazy snu wyróżnia się dwie: są nimi sen REM oraz sen NREM. Zjawiska związane z nocnym wypoczynkiem są ciekawsze, niż można by potencjalnie przypuszczać - mało kto wie chociażby o tym, że w trakcie snu zdarzają się fazy, gdy dochodzi u nas do szybkich ruchów gałek ocznych czy też i takie chwile, gdy - choć nie jesteśmy tego raczej świadomi - wybudzamy się na kilka chwil ze snu. Co jednak dokładnie charakteryzuje poszczególne fazy snu i co podczas nich zachodzi?

Spis treści

1. Fazy snu: czuwanie
2. Fazy snu: sen NREM
3. Fazy snu: sen REM
4. Fazy snu: badanie
5. Fazy snu: ile trwa cykl snu?
6. Fazy snu: czynniki regulujące

Fazy snu to poszczególne etapy snu, układające się w cykle. Sen do życia jest po prostu niezbędny - teoretycznie wszyscy o tym wiedzą, w praktyce jednak narastająca liczba ludzi zwyczajnie to bagatelizuje i z różnych powodów (np. przez znaczną ilość obowiązków zawodowych) sypia zbyt krótko. Odbija się to negatywnie na funkcjonowaniu całego organizmu - nie tylko czujemy się wtedy przemęczeni, ale i stajemy się podatni chociażby na pojawianie się u nas różnych zakażeń (co brać się może z zaburzeń czynności układu odpornościowego).

Wydawałoby się, że sen to nic innego, jak stan, w którym po prostu oddajemy się w objęcia Morfeusza i nasze ciało odpoczywa - nic bardziej mylnego. W trakcie snu dochodzi bowiem do zmian napięcia mięśniowego, ruchu gałek ocznych czy szeregu innych zjawisk - różne z nich mają miejsce w poszczególnych momentach snu, które określane są jako fazy snu.

Fazy snu: czuwanie

Przed ostatecznym zaśnięciem oraz w czasie krótkich wybudzeń ludzie znajdują się w stadium czuwania. W tej fazie snu mrugamy powiekami, jak i dochodzi do zależnego jeszcze od naszej poruszania gałkami ocznymi. Miejsce mają wtedy - również uzależnione od naszej woli - ruchy różnych mięśni naszego ciała.

Stopniowo w fazie czuwania zmienia się także czynność bioelektryczna mózgu: wtedy, gdy mamy otwarte oczy, pojawia się u nas niskonapięciowa czynność mieszana z przewagą fal beta, z kolei po tym, gdy zamkniemy już powieki, czynność bioelektryczna mózgowia nadal jest niskonapięciowa mieszana, przeważają już jednak w niej wtedy fale alfa.

Czuwanie jest fazą snu, którą najłatwiej przerwać. Wtedy jednak, gdy w otoczeniu panują korzystne dla nocnego wypoczynku warunki, dochodzić może do pełnego zaśnięcia i pojawiania się kolejnych faz snu.

Fazy snu: sen NREM

Faza snu NREM (skrót od angielskiego non-rapid eye movement sleep) po polsku określana bywa jako sen bez szybkich ruchów gałek ocznych. NREM dzieli się na trzy stadia, którymi są:

• stadium N1: najpłytsza część snu NREM, w której występują wolne ruchy gałek ocznych, obniża się stopniowo napięcie mięśni, w czynności bioelektrycznej mózgu, która pozostaje mieszana i niskonapięciowa, zaczynają z kolei dominować fale theta; ze stadium N1 możliwe jest dość łatwe wybudzenie, charakterystycznymi dla niej zjawiskami bywają nagłe zrywy mięśniowe, dodatkowo w tej fazie snu pojawiać się może także uczucie przypominające spadanie w dół
  
  
• stadium N2: kolejna część snu NREM, w której stopniowo zanikają ruchy gałek ocznych, napięcie mięśniowe osiąga minimalne wartości, natomiast charakterystycznymi przejawami aktywności bioelektrycznej mózgu (możliwymi do uwidocznienia w pewnym badaniu, o którym będzie mowa później) są wrzeciona snu oraz kompleksy K (które uznawane są za przejawy „obrony” ośrodkowego układu nerwowego przed wybudzeniem się ze snu), innymi specyficznymi dla tej fazy snu zjawiskami są spadek temperatury ciała oraz spowolnienie czynności serca
  
  
• stadium N3: ostatni etap snu NREM, w którym gałki oczne się nie poruszają, napięcie mięśniowe pozostaje na niskim poziomie, a w zapisie czynności bioelektrycznej mózgu pojawiają się charakterystyczne, wysokonapięciowe wolne fale delta; z tej fazy snu najtrudniej nas wybudzić (uznawana jest ona za najgłębsze stadium snu), dodatkowo jeżeli ktoś np. lunatykuje, to ma to miejsce właśnie w trakcie stadium N3 snu NREM

Fazy snu: sen REM

Faza snu REM (skrót od angielskiego rapid eye movement sleep) po polsku określana jest jako sen z szybkimi ruchami gałek ocznych. W jej przypadku, inaczej niż we śnie NREM, nie wyszczególnia się poszczególnych stadiów.

Sen REM charakteryzują - jak zresztą wskazuje sama jego nazwa - szybkie ruchy gałek ocznych, najniższe napięcie mięśniowe (pojawiają się tutaj jednak fazowe skurcze grup mięśniowych) oraz odmienna niż wcześniej aktywność bioelektryczna mózgu (jest ona mieszana niskonapięciowa, dodatkowo dominują w niej fale theta oraz beta).

Faza snu REM jest szczególna jednak przede wszystkim z tego powodu, iż to właśnie podczas niej pojawiają się u nas marzenia senne.

Fazy snu: badanie

Tak jak część opisanych wyżej zjawisk, związanych z poszczególnymi fazami snu, można zauważyć dość łatwo (mowa chociażby o szybkich ruchach gałek ocznych), tak już innych – np. napięcia mięśniowego czy czynności bioelektrycznej mózgu - nie sposób ocenić bez wykorzystania specjalistycznych badań.

Do analizy pierwszego z wymienionych powiązanych ze snem parametrów stosuje się elektromiografię (EMG), aktywność elektryczną mózgu oceniać można dzięki elektroencefalografii (EEG), natomiast precyzyjnie ocenić ruchy gałek ocznych podczas snu można z pomocą elektrookulografii (EOG).

Fazy snu: ile trwa cykl snu?

Dla przeciętnego człowieka to, co się dzieje z nim podczas snu, może wydawać się nieszczególnie istotne. Prawda jest jednak taka, że jest zupełnie inaczej - chociażby od tego, w której fazie snu będziemy w momencie, gdy obudzi nas rankiem dzwoniący budzik, zależy to, czy będziemy czuli się wyspani, czy też może jednak będziemy czuć się całkowicie odwrotnie.

Do tego, aby się wyspać, zazwyczaj potrzebujemy 4 do 6 cykli snu. Jeden cykl snu obejmuje występowanie po sobie kolejno stadiów snu NREM oraz później fazy snu REM. Po każdym z takowych dochodzi zwykle do bardzo krótkiego wybudzenia, z którego możemy nawet w ogóle nie zdawać sobie sprawy.

Ile jednak trwa jeden cykl snu? Otóż tak naprawdę jest to wartość zmienna i to nawet w ciągu jednej nocy. Zazwyczaj pierwszy cykl trwa około 90 minut, kolejne zajmują z kolei od 100 do 120 minut.

Zmienność dotyczy również i tego, które fazy i stadia dominują w trakcie nocnego wypoczynku - pierwszą połowę nocy spędzamy zwykle w stadium snu głębokiego (stadium N3 fazy snu NREM), w drugiej zaś jej połowie sen głęboki trwa zdecydowanie krócej lub nawet w ogóle nie występuje.

Powyżej wspomniano o tym, że wybudzenie się w "nieodpowiedniej" fazie snu może się wiązać z nieprzyjemnym odczuciem niewyspania – takie zjawisko rzeczywiście jest możliwe i jego ryzyko pojawia się wtedy, gdy moment wybudzenia ze snu przypada na fazę REM.

Fazy snu: czynniki regulujące

Powyżej opisane zostały ogólne cechy poszczególnych faz snu. Prawda jest jednak taka, że nie u wszystkich ludzi sen przebiega tak samo - chociażby długość poszczególnych cykli snu uzależniona jest od czynników genetycznych, jak i od wieku człowieka.

Istnieją np. osoby, u których jeden cykl trwa nie 120, a zaledwie 80 minut - tacy ludzie do wyspania się potrzebują zdecydowanie mniej czasu niż te osoby, u których cykle snu trwają dłużej.

Zmienny bywa także stosunek czasu trwania poszczególnych faz snu - np. u noworodków, inaczej niż u osób dorosłych, dużą część całego nocnego wypoczynku (sięgającą nawet połowy) stanowi sen REM (gdzie u osób dorosłych w trakcie całej nocy ta faza snu trwa przez 90 do 120 minut, a sen NREM zajmuje 4 do 7 nawet godzin).

Biorąc pod uwagę powyższe zależności, niektórzy mogą rozważać dokładne liczenie tego, kiedy dokładnie wypada która faza snu i starać się budzić wtedy, kiedy znajdują się oni we śnie NREM. Takie postępowanie może jednak niekoniecznie pomóc, a wręcz przeciwnie - może ono stać się przyczyną trudności ze snem. Najkorzystniej jest po prostu pamiętać o tym, aby każdej nocy przesypiać odpowiednią ilość godzin - dla przypomnienia - przeciętna osoba dorosła powinna spać przez 7 do 9 godzin na dobę.

Przeczytaj też

• Zaburzenia snu
• Parasomnia - dziwaczne zachowania podczas snu
• Świadomy sen
• Sennik - znaczenie snów