Komunikacja interpersonalna: czym jest, co jej sprzyja i co ją utrudnia? Rodzaje komunikacji interpersonalnej

Komunikacja interpersonalna w najprostszym ujęciu mogłaby zostać zamknięta w schemacie: nadawca-komunikat-odbiorca. Wiemy jednak, że mimo tego, iż jest to model zgodny z prawdą, to nie wyczerpuje tematu niuansów związanych z komunikacją interpersonalną. Jak zwykle "diabeł tkwi w szczegółach" - poznajcie je więc i dowiedzcie się, jakie rodzaje komunikacji interpersonalnej wyróżniamy.

Spis treści

1. Jak się komunikować, czyli przepis na komunikację
2. Komunikacja interpersonalna: rodzaje
3. Rozwój umiejętności komunikacyjnych
4. Co utrudnia komunikację?
5. Co sprzyja komunikacji?

Komunikacja interpersonalna to zjawisko, które towarzyszy nam od początku życia. Już pierwszy płacz noworodka jest jego komunikatem płynącym w świat, ku drugiej osobie ("interpersonalny" znaczy właśnie "między ludźmi"): "jestem tu", "zimno mi", "potrzebuję..." itp. To podstawowe narzędzie budowania i podtrzymywania relacji społecznych. Właśnie dzięki komunikacji wymieniamy się myślami, pomysłami, obserwacjami, ostrzegamy siebie nawzajem o potencjalnym zagrożeniu, prowadzimy konflikty i budujemy sojusze. Każdy z nas rodzi się z jakimś wachlarzem umiejętności w tym zakresie, ale dzięki doświadczeniom, socjalizacji i wszelakim procesom uczenia się rozwijamy zakres swoich kompetencji w zakresie komunikacji interpersonalnej. Prawdą jest, że tak jak w przypadku innych umiejętności mamy jakieś predyspozycje lub skłonności wpływające na naszą skuteczność w tym zakresie, jednak komunikacja jak każda inna kompetencja może być poddawana treningowi. Warto przyjrzeć się swoim sposobom komunikacji interpersonalnej - temu, jak kształtują naszą rzeczywistość i które jej elementy należałoby udoskonalić. Sposób w jaki komunikujemy się wpływa na nasze relacje, życie prywatne i zawodowe. Właściwie nie ma obszaru życia niezwiązanego w jakimś stopniu z komunikowaniem się.

Każdy akt komunikacji jest procesem, zwykle zawiera kilka podstawowych elementów takich jak: kontekst, język używany, symbole itp. Nieustannie wysyłamy mimowolnie komunikaty w świat a otoczenie chcemy tego czy nie, odczytuje i interpretuje je. Ważne aby sposób komunikacji był dostosowany do odbiorcy.

Jak się komunikować, czyli przepis na komunikację

O złożoności mechanizmów komunikacyjnych wiele już powiedziano, ale rozważając własny rozwój na tym polu warto przyjrzeć się jej składnikom. Komunikacja jest aktem o charakterze społecznym, więc wymogiem jej zaistnienia jest wystąpienie co najmniej dwóch jednostek. Kontekst społeczny to liczba osób biorących udział w danym akcie komunikacji i kolejne determinanty tego zjawiska. Każda osoba w danym procesie komunikacyjnym ma swój sposób kodowania i odkodowywania przekazu, dlatego tak duży wpływ na cały proces mają indywidualne cechy i umiejętności. To właśnie przez te różnice akt komunikacji jest kreatywny, dynamiczny i często trudny do przewidzenia. Skuteczność komunikacji zależy również od tego, w jakim stopniu uczestnicy posługują się tymi samymi symbolami. Często potrzeba lub konieczność porozumienia zmusza ich do przyswojenia i stosowania zrozumiałych dla obu stron znaków.

Komunikacja interpersonalna: rodzaje

Komunikacja werbalna

Zwykle z komunikacją interpersonalną kojarzymy rozmowę. Jednak komunikat ustny jest jedynie elementem większej całości. Jego niewątpliwą zaletą jest fakt, iż daje możliwość bezpośredniego i dość precyzyjnego budowania przekazu. Pozwala również zminimalizować ewentualne zakłócenia. Zdawszy sobie sprawę, że komunikat został niewłaściwie odebrany, nadawca od razu ma możliwość sprostowania wypowiedzi, klarowania niedomówień lub niezgodnych z jego intencją interpretacji.

Werbalny aspekt komunikacji zależy od znajomości języka obu stron oraz sprawności narządu słuchu i narządu mowy - nie bez znaczenia jest dykcja czy głośność nadawcy.

Myśląc o rozwoju w tym zakresie warto pamiętać, że komunikat werbalny daje możliwość tendencyjnemu czy jednostronnemu budowaniu informacji. Umożliwia niestety mieszanie faktów z opiniami i wrażeniami, nie stroni od ułatwiających poukładanie rzeczywistości stereotypów. Często zakłócany jest przez nieświadome pomyłki. Czasem próbując bardziej lub mniej świadomie wykorzystać komunikat werbalny do wsparcia autoprezentacji, staje się on nieautentyczny, zwłaszcza kiedy nasze ciało mówi coś innego niż usta.

Komunikacja pozawerbalna

Pamiętajmy, że, milczenie to też komunikat. Komunikacja interpersonalna niewerbalna zwykle przekazuje więcej niż wypowiadane słowa. Trudniej nad nią zapanować, ale to ona stanowi większą część tego, co chcemy przekazać odbiorcy. Ta część komunikacji to nie tylko powszechnie znana mowa ciała, czyli nasze gesty, postawa ciała, mimika, tiki i drobne gesty, które mimowolnie wykonujemy, ale również nasz wygląd, strój, ton głosu, zapach, kontakt wzrokowy, kontakt fizyczny, dotyk, dystans między nadawcą a odbiorcą, organizacja przestrzeni itp. Nie da się przecenić roli, jaką ta forma komunikacji pełni w relacjach między ludzkich, czasem subtelny gest znaczy więcej w interakcji niż sto słów. Ogromne znaczenie w tym zakresie mają również różnice kulturowe, każda społeczność ma charakterystyczny dla siebie arsenał gestów komunikacyjnych i intensywności ekspresji ciałem.

Część przekazu pozawerbalnego niezależnie od kultury czy umiejętności w tym zakresie czytamy dość instynktownie - są to stałe dla gatunku homo sapiens elementy.

Często jednak zdobywając niepełną lub mało precyzyjną wiedzę w zakresie przekazu pozawerbalnego możemy zacząć przeinterpretowywać mowę ciała innych. To co mówimy, nie używając słów składa się z licznych zależności, wpływa na to wiele czynników, dlatego proste wyciąganie wniosków czy doszukiwanie się na siłę "drugiego dna" komunikatu może utrudnić cały proces. Powszechny przykład założonych na siebie rąk, który w prosty sposób można interpretować jako postawę zamkniętą związaną z brakiem chęci komunikowania się, potrzebą wycofania itp., w rzeczywistości znaczyć może przecież "jest mi zimno". Warto pamiętać o tym, że znaczenie ma spójność komunikatu werbalnego i pozawerbalnego. Istotne, więc jest poznanie swoich ograniczeń i mocnych stron w tym zakresie, zaś nadmierne interpretowanie cudzych gestów nie służy sprawnej komunikacji interpersonalnej.

Komunikacja pośrednia

Komunikowanie się za pomocą pisma czy telefonu również ma swoją specyfikę. Ten sposób jest niezwykle praktyczny w sytuacjach, gdy nadawca i odbiorca znajdują się w znacznej odległości. Tworzenie możliwości komunikowania się za pomocą poczty, telefonu czy internetu za każdym razem wiązało się ze skokiem cywilizacyjnym. Niestety ograniczony kontakt nadawcy z odbiorcą wymaga konstruowania prostych i jednoznacznych komunikatów, co nie zawsze jest łatwe. Brak bezpośredniego kontaktu lub możliwości natychmiastowej odpowiedzi obarczone jest dużym zagrożeniem wprowadzenia nieporozumień i niedomówień. Na szczęście nowe technologie w pewnym stopniu dostarczają rozwiązań, które np. za pomocą videorozmowy prowadzonej w czasie rzeczywistym zwiększa szansę na interakcję zakończoną sukcesem.

Co utrudnia komunikację?

Niezależnie od rodzaju komunikacji interpersonalnej, jest ona obarczona ryzykiem zniekształceń. Bariery komunikacyjne czy tzw."szumy w kanale" to czynniki, które nie dadzą się wykluczyć w stu procentach. Lista potencjalnych utrudnień mogłaby być naprawdę długa, jednak warto przyjrzeć się tym najczęściej występującym:

• niedostosowanie komunikatu do odbiorcy;
• używanie różnych języków, symboli;
• pochodzenie z różnych warstw społecznych, kultur, środowisk zawodowych, grup wiekowych itp.;
• czynniki biologiczne, na przykład niesprawny narząd mowy, słuchu;
• stan emocjonalny nadawcy i odbiorcy, trudności w utrzymaniu uwagi;
• zakłócenia zewnętrzne np. hałas, zbyt duża grupa osób komunikujących się, zbyt duża odległość między uczestnikami interakcji;
• nadmiar informacji w jednym komunikacie;
• wpływ na nadawanie i odbieranie komunikatu przekonań, stereotypów, zakresu wiedzy, wcześniejszych doświadczeń, itp.;
• brak umiejętności przyjęcia lub zrozumienia perspektywy rozmówcy;
• poziom zmęczenia;
• brak spójności komunikatu itp.

Co sprzyja komunikacji?

Sztuka komunikacji, jak każda inna sztuka, wymaga odrobiny "talentu", czyli naturalnych predyspozycji czy skłonności, ale również regularnej pracy. Chcąc poprawić swoją skuteczność w zakresie komunikacji interpersonalnej, warto przyjrzeć się kilku obszarom:

• Słuchaj aktywnie. Okaż rozmówcy swoje zainteresowanie i gotowość zrozumienia. Nawiąż kontakt wzrokowy, informuj rozmówcę o tym, że jest słuchany. Potakiwanie, dopytywanie, parafraza czy wtrącone od czasu do czasu "aha", pozwoli twojemu rozmówcy czuć się słuchanym. Oczywiście, jeżeli nie będziesz szczerze zainteresowany tą interakcją, to "mechaniczne" kiwanie głową może nie być wiarygodne i w rezultacie nie spełni swojej roli.
• Usuwaj, ograniczaj "szumy w kanale", bądź świadomy barier komunikacyjnych. Podejrzewając, że możesz nie zostać dobrze zrozumianym mów językiem prostym, jednoznacznym, stosuj krótkie zdania. Jeżeli wiem, że mój rozmówca niedosłyszy na lewe ucho lub słabo zna język polski, a zamierzam skutecznie z nim się komunikować, to muszę wziąć poprawkę na zaistniałe bariery komunikacyjne. Mówienie w kierunku prawego ucha lub używanie prostych wyrażeń może w tych przypadkach w zupełności wystarczyć. Nie ma nic złego w upewnianiu się, czy dobrze się słyszymy lub czy właściwie się rozumiemy. Szczera chęć porozumienia zwykle jest skutecznym narzędziem.
• Miej jasny cel i intencje komunikatu. Jeżeli nie wiem, czemu ma służyć komunikat, nie będę wiedzieć czy sam akt komunikacyjny był skuteczny. Jeżeli dana rozmowa lub relacja jest na nas naprawdę ważna, warto na chwilę się zatrzymać i przyjrzeć własnym intencjom i celom. Czasem dobrym pomysłem jest poinformowanie rozmówcy o naszym celu, może to usprawnić cały proces i ułatwiać drugiej stronie właściwa interpretację naszych intencji.
• Ty odpowiadasz za swój komunikat. Jeżeli już znasz swój cel, jesteś świadom własnych intencji, nie unikaj również odpowiedzialności za komunikat. To może nie być ani łatwe, ani przyjemne, ale branie odpowiedzialności za swoje słowa, umiejętność przyznania się do niewiedzy czy świadomość swojej stronniczości to czynniki zwiększające skuteczność komunikacyjną. Łatwo jest powiedzieć "Ona mnie nie rozumie!", trudniej jest pomyśleć "No dobrze, to co mogę zrobić, żeby być lepiej zrozumianą?".
• Nie oceniaj – udzielaj informacji zwrotnej. Udzielanie informacji zwrotnej, czyli przybliżanie rozmówcy naszej perspektywy i tego, jak go zrozumieliśmy sprzyja skutecznej komunikacji. Ważne jednak, aby budując ją, odnosić się do faktów i swoich uczuć, unikając interpretacji, generalizowania i oceny. Unikaj używania zwrotów typu: "Ty zawsze tak robisz", "Oni nigdy nie rozumieją". Zwykle mijają się z prawdą i są pożywką dla nieporozumienia. Korzystniej będzie odwołać się do konkretnego faktu z danej interakcji, np.: "Kiedy nie patrzysz na mnie podczas rozmowy, mam wrażenie, że mnie nie rozumiesz".
• Warto stosować komunikat "ja", np. "kiedy mówisz do mnie takim tonem, zaczynam się denerwować" zamiast: "Zawsze mnie denerwujesz!".
• Analiza swoich umiejętności. Często nie jesteśmy w świadomi tego, jak się komunikujemy z innymi. Dlatego też warto zrobić mały eksperyment i nagrać filmik z krótką wypowiedzią. Może się okazać, że bezwiednie wtrącamy zakłócające słówko albo wokalizę, może nadmiernie gestykulujemy lub to, co mówi nasze ciało i nasze usta są zupełnie niespójne. Zwiększenie świadomości i diagnoza zasobów i deficytów w ramach komunikacji międzyludzkiej może stanowić początek rozwoju na tym polu.

Patrycja Szeląg-Jarosz, psycholog, Centrum Rozwoju Osobistego i Usług Psychologicznych BUSOLA