Dieta w Atopowym Zapaleniu Skóry

Dieta w Atopowym Zapaleniu Skóry (AZS) może okazać się czynnikiem, który znacząco wpływa na przebieg i stopień nasilenia tego schorzenia. Alergie pokarmowe i stan jelit mają duży wpływ na występowanie AZS. Dlatego osobom, które zmagają się z tą jednostką chorobową, zaleca się stosowanie właściwej diety, która może złagodzić dokuczliwe objawy Atopowego Zapalenia Skóry.

Rola diety w atopowym zapaleniu skóry jest bardzo złożona. Nasilenie objawów choroby może wiązać się bezpośrednio z alergią na pokarmy, ale może być również bardzo trudne do uchwycenia. Czy warto stosować dietę przy AZS, jeśli nie występuje alergia? Co jeść przy AZS?

Spis treści

1. Czym jest atopowe zapalenie skóry?
2. Atopowe zapalenie skóry a alergie pokarmowe
3. Atopowe zapalenie skóry – dieta eliminacyjna
4. Nie stwierdzono u mnie alergii pokarmowej. Czy dieta przy AZS ma zatem znaczenie?
5. Dieta w AZS a nietolerancja histaminy
6. Co jeść przy AZS?
7. Co jeść przy AZS – praktyczne wskazówki
8. Lista dodatków do żywności, których należy unikać w diecie przy AZS

Czym jest atopowe zapalenie skóry?

Atopowe zapalenie skóry to przewlekła, nawrotowa, zapalna choroba skóry, objawiająca się przede wszystkim stanem zapalnym skóry, któremu towarzyszy świąd. Na skórze chorego pojawiają się grudki i pęcherzyki. Poprzez intensywne drapanie i osłabienie naturalnej bariery skóry dochodzi do nadkażeń o różnym podłożu. Podczas gojenia skóra złuszcza się. Możliwe jest powstawanie przebarwień. Atopowe zapalenie skóry może trwać całe życie. Nasilenie choroby jest jednak różne, a okresy zaostrzenia przeplatane są okresami wyciszenia (remisji). Remisja może trwać miesiącami, a nawet latami, jeśli leczenie jest prowadzone prawidłowo.

Atopowe zapalenie skóry jest chorobą, która w dużej mierze dotyczy dzieci. 60% przypadków rozpoznaje się w 1. roku życia, 30% przypadków pomiędzy 1. a 5. rokiem życia, a jedynie w 20% przypadków po 5. roku życia. Statystyka ta dotyczy wszystkich chorych, również dorosłych. W 80% przypadków dochodzi do samoistnej remisji około 7. roku życia lub najpóźniej w okresie dojrzewania.

Na AZS choruje 4,7-9,2% dzieci oraz 0,9-1,4% dorosłych. Częściej chorują dzieci mieszkające w miastach, niż na wsi.

Atopowe zapalenie skóry a alergie pokarmowe

Zależność AZS od diety nie jest jasno potwierdzona. Nie do końca znany jest też mechanizm. Nie ulega jednak wątpliwości, że występowanie atopowego zapalenia skóry powiązane jest z alergiami pokarmowymi i stanem jelit. Nie wiadomo dokładnie, ilu pacjentów z AZS ma jednocześnie alergię lub nietolerancję pokarmową. Według różnych źródeł jest to od 40 do nawet 90% chorych.

Szacuje się, że około 30% dzieci, u których AZS przebiega umiarkowanie lub ciężko, występuje alergia IgE zależna, której objawy występują do 2 godzin po spożyciu pokarmu. 74% osób z AZS i stwierdzoną alergią pokarmową ma objawy skórne alergii takie jak pokrzywka, świąd i obrzęk naczynioruchowy. W reakcji IgE zależnej może też występować odpowiedź późna w postaci zaczerwienienia skóry. 25% osób wykazuje objawy reakcji IgE niezależnej manifestujące się od kilkunastu godzin do kilku dni po spożyciu pokarmu. Reakcja IgE niezależna daje objawy ze strony układu pokarmowego takie jak luźne stolce ze śluzem, zaparcia i wymioty. Powszechne są zmiany w zachowaniu – niepokój, rozdrażnienie, odmowa przyjmowania pożywienia. Dochodzi też do nasilenia zmian skórnych. U około 40% dzieci występuje reakcja mieszana IgE zależna i IgE niezależna.

Do najczęściej uczulających pokarmów u dzieci z AZS należą:

• białka mleka krowiego,
• białka jaja kurzego,
• pszenica,
• soja,
• orzeszki ziemne,
• kakao,
• ryby,
• skorupiaki,
• owoce cytrusowe,
• konserwanty, barwniki, wzmacniacze smaku i zapachu.

U dorosłych pokarmy najczęściej uczulające to:

• pszenica,
• jabłka,
• seler,
• orzeszki ziemne,
• marchew,
• wiśnie,
• owoce morza,
• soja,
• kiwi.

Atopowe zapalenie skóry – dieta eliminacyjna

Dieta eliminacyjna przy AZS to dieta wykluczająca pokarmy prowadzące do reakcji alergicznej lub pokarmy nietolerowane. Jeśli reakcja na żywność nie występuje natychmiast po spożyciu, danego pokarmu nie eliminuje się jedynie na podstawie podejrzeń, ale przez wykonanie próby eliminacji podejrzewanego produktu i doustnej prowokacji  po określonym czasie. Produkt eliminuje się z diety na 4-6 tygodni i obserwuje, czy zachodzi poprawa. Jeśli nie, produkt wprowadza się z powrotem do diety. Jeśli zachodzi poprawa stanu chorego, stosuje się prowokację, czyli wprowadza pokarm do diety i obserwuje reakcję organizmu. W przypadku pogorszenia pokarm wyklucza się z diety na co najmniej 6 miesięcy. Dieta eliminacyjna wymaga umiejętnego wprowadzania zamienników produktów spożywczych lub ich całych grup, dlatego zwykle konieczna jest współpraca z dietetykiem.

Nie stwierdzono u mnie alergii pokarmowej. Czy dieta przy AZS ma zatem znaczenie?

Specjalna dieta nie jest klasycznym elementem leczenia atopowego zapalenia skóry. Istnieją jednak przesłanki naukowe, które pozwalają stwierdzić, że stan osób chorujących na AZS jest powiązany nie tylko z alergiami, ale też nadwrażliwością na pokarmy, nietolerancją histaminy, stanem mikrobioty jelitowej i samych jelit. Co za tym idzie – pożywienie ma znaczenie, nawet jeśli  u chorego nie występuje typowa reakcja alergiczna. Takie podejście popierają lekarze, którzy leczą holistycznie, zdrowie traktują jako całość, a nie wyodrębnione jednostki z poszczególnych układów. W leczeniu AZS można spotkać lekarzy, którzy zalecą dietę i takich, którzy stwierdzą, że to niepotrzebny wysiłek.

Wydawać by się mogło, że skoro nie stwierdzono alergii, nie ma co dalej przyglądać się jedzeniu. Ale co zrobić, jeśli jednak reakcja występuje? Jeśli po spożyciu konkretnych produktów spożywczych lub ich grup można dopatrzyć się pogorszenia stanu skóry, czy zmian zachowania? Oprócz typowej alergii pokarmowej istnieją inne mechanizmy, niedokładnie zbadane przez naukę, obejmujące nietolerancje i nadwrażliwość na pokarmy. Dla wielu osób z atopowym zapaleniem skóry dieta ma znaczenie, a kluczem do jej stosowania powinna być skrupulatna obserwacja organizmu i jego odpowiedzi na pokarmy.

Dieta w AZS a nietolerancja histaminy

Histamina jest aminą biogenną, którą organizm uwalnia m.in. w wyniku reakcji alergicznych. Odpowiada ona za takie symptomy alergii jak pokrzywki, skurcz mięśni gładkich oskrzeli i wstrząs anafilaktyczny. Do organizmu histaminę dostarczamy także z pożywieniem. Wydawać by się mogło, że skoro ustrój sam produkuje histaminę, dostarczana z zewnątrz nie powinna być szkodliwa. Jednakże kluczem jest tutaj stężenie substancji i zdolność do jej metabolizowania. Kiedy w jelitach i komórkach ciała brakuje enzymu diaminooksydazy (DAO) oraz N-metylotransferazy rozkład histaminy z pożywienia jest nieefektywny lub wręcz niemożliwy i dochodzi do reakcji pseudoalergicznej. Zachodzi ona innym szlakiem niż reakcja alergiczna, ale jej symptomy są podobne. Po 10-60 minutach od zjedzenia pokarmu pojawiają się objawy, które samoistnie ustępują po 6-8 godzinach. Zalicza się do nich pokrzywki, zaczerwienienia skóry, obrzęk twarzy, a ponadto bóle głowy, również migrenowe, nudności i wymioty. Objawy nietolerancji histaminy mogą występować zarówno u osób z osłabioną funkcją enzymów, jak i u osób zdrowych, które jednorazowo zjadły dużo histaminy – powyżej 500 mg na kilogram żywności.

Nietolerancja histaminy dotyczy szacunkowo 1-2% populacji Europy Zachodniej. Dla porównania, alergia dotyka 3-5% populacji. Osoby z nietolerancją histaminy muszą stosować dietę ubogohistaminową, która wyklucza pokarmowe źródła histaminy i produkty nasilające jej uwalnianie.

Atopowe zapalenie skóry jest chorobą o złożonym podłożu, jej przyczyna nie jest dokładnie wyjaśniona. Coraz częściej w badaniach naukowych zwraca się uwagę na jej powiązanie z niedoborem DAO i nietolerancją histaminy. Warto też zauważyć, że jednym z elementów leczenia AZS jest podawanie leków antyhistaminowych, gdyż histamina nasila świąd skóry. Publikowanych jest coraz więcej studiów przypadków, które pokazują skuteczność wprowadzenia diety antyhistaminowej w leczeniu AZS. Może ona prowadzić nawet do całkowitego odstawienia leków. Nie oznacza to jednak, że dieta antyhistaminowa zadziała u każdej osoby z AZS. Poleca się ją osobom z określonymi rodzajami pokrzywki i ze stwierdzoną nietolerancją histaminy. Nietolerancję histaminy diagnozuje się na podstawie wywiadu oraz metodami analitycznymi, które niestety nie należą ani do powszechnych, ani do tanich.

Żywność bogata w histaminę (powyżej 100 mg/kg żywności):

• owoce morza,
• ryby: tuńczyk, makrela, sardynki,
• kapusta kiszona, ogórki kiszone,
• szpinak,
• pomidory,
• bakłażan,
• owoce (im bardziej dojrzałe, tym więcej histaminy zawierają): pomarańcza, mandarynka, ananas, truskawka, banan, awokado,
• orzeszki ziemne,
• sery (im dłużej dojrzewające, tym więcej histaminy zawierają): parmezan, sery pleśniowe, sery żółte,
• długo dojrzewające wędliny: salami, szynka parmeńska, „suche” kiełbasy,
• wątroba wieprzowa,
• czekolada,
• kakao,
• drożdże,
• ocet winny,
• czerwone wino, szampan, piwo,
• żywność wysoko przetworzona zawierająca konserwanty.

Żywność stymulująca uwalnianie histaminy:

• surowy ananas,
• papaja,
• kiwi,
• truskawka,
• kakao,
• orzechy,
• czekolada,
• białko jaja.

Co jeść przy AZS?

W leczeniu AZS nie ma jednej uniwersalnej diety dla wszystkich. Lista produktów, które mogą nasilać objawy choroby jest bardzo długa, dlatego wykluczanie ich wszystkich przez każdą osobę chorującą na atopowe zapalenie skóry nie ma uzasadnienia. Kluczem do eliminowania pokarmów powinna być wnikliwa obserwacja organizmu, nasilania i wyciszania objawów, a tam, gdzie to możliwe – diagnostyka poprzez analitykę medyczną.

Nie ma jednak wątpliwości co do tego, jaka w swoich ogólnych zasadach powinna być dieta w atopowym zapaleniu skóry. Dieta zalecana osobom z AZS to dieta oparta na prawdziwej żywności, wiadomego pochodzenia, lokalnej, niskoprzetworzonej, wolnej od barwników i konserwantów. Szczególnie niewskazana jest gotowa żywność, dania fast food, sklepowe słodycze, słone przekąski, barwione żelki, pianki itp., kolorowe napoje i wszelkie produkty, który na pierwszy rzut oka wydają się sztuczne. Polecane są natomiast warzywa i owoce sezonowe, kupowane od sprawdzonego rolnika, uprawiane tradycyjnymi metodami. To samo dotyczy mięsa i jajek – im bardziej naturalnie chowane zwierzęta, tym zdrowiej. Dlatego w przypadku AZS trzeba zrezygnować z mięsa z supermarketów i jajek z wielkich ferm klatkowych. W niektórych źródłach można spotkać się z informacją, że objawy atopowego zapalenia skóry mogą nasilać się po spożyciu nasyconych kwasów tłuszczowych pochodzących z tłustego nabiału i czerwonego mięsa.

Dieta w AZS powinna być dietą przeciwzapalną, bogatą w żywność obniżającą wskaźniki stanu zapalnego w organizmie, gdyż sama choroba przebiega ze stanem zapalnym. 

Co jeść przy AZS – praktyczne wskazówki

1. Jedz duże ilości warzyw: Większość warzyw jest hipoalergiczna, zatem nawet nie wiedząc o istnieniu alergii, są małe szanse, że jedząc warzywa, nasilą się reakcje skórne. Warzywa powinny być wolne od pestycydów i konserwantów. Najlepiej z certyfikatem żywności BIO lub od sprawdzonego rolnika. Warzywa to źródło bardzo cennych w diecie przy AZS przeciwutleniaczy, które zmniejszają stany zapalne toczące się w organizmie, a zatem pośrednio wpływają pozytywnie na stan skóry. Jednym z najważniejszych antyoksydantów może być kwercetyna, która dodatkowo działa antyhistaminowo. Można ją znaleźć w jabłkach, wiśniach, ciemnych owocach jagodowych, brokułach, szpinaku i jarmużu.
2. Wybieraj sezonowe owoce i bądź ostrożny, jedząc te z grupy najczęściej uczulających: Kupując owoce, najlepiej kierować się sezonowością. Borówki jeść latem, jabłka jesienią. Warto rozważyć rezygnację z jedzenia owoców, które pochodzą z odległych stron świata i wymagają długiego czasu transportu. Są one silnie konserwowane, aby przetrwały transport i zrywane jeszcze niedojrzałe. Nie prezentują zatem tak wysokiej wartości odżywczej, jakiej byś od nich oczekiwał.
3. Dostarczaj kwasów tłuszczowych omega-3: Kwasy tłuszczowe omega-3 mają silne działanie przeciwzapalne. Badania pokazują, że mogą być one skuteczne w chorobach o podłożu alergicznym, reumatoidalnym zapaleniu stawów, zespole jelita drażliwego oraz w atopowym zapaleniu skóry. Zalecana dzienna dawka kwasów omega-3 to 250 mg. W przypadku AZS może ona być jednak wielokrotnie wyższa. Kwasy omega-3 można suplementować lub dostarczać wraz z dietą. Jego dobrymi źródłami są olej lniany i tłuste ryby morskie. W przypadku spożywania ryb trzeba jednak zachować ostrożność, gdyż mogą one jednocześnie być czynnikiem alergizującym.
4. Wprowadź do diety probiotyki: Skłonność do alergii i nadwrażliwości pokarmowych wiąże się zachwianą równowagą mikrobioty jelitowej i niedoborem bakterii probiotycznych. Niewłaściwy skład mikrobioty jelit wpływa negatywnie na funkcje układu odpornościowego, zmniejsza ilość komórek T-regulatorowych w jelitach i jest podejrzewany o zwiększanie predyspozycji do AZS. Badania sugerują, że podawanie probiotyków, zawierających mieszane szczepy bakterii przez co najmniej 8 tygodni dzieciom powyżej 1 roku życia, może być obiecujące w leczeniu atopowego zapalenia skóry. Publikacje polecają także stosowanie synbiotyków, czyli bakterii probiotycznych i substancji prebiotycznych (wspomagających wzrost dobrych bakterii) podawanych razem.
5. Rozważ suplementację witaminy D: Korzystna rola witaminy D w AZS jest potwierdzona tylko w przypadku osób, u których występują częste nadkażenia bakteryjne. Jednakże w Polsce niedobór witaminy D jest powszechny, a wiąże się on z osłabieniem układu odpornościowego i nasileniem procesów zapalnych. Warto sprawdzić poziom witaminy D w organizmie i wprowadzić suplementację w przypadku jej niedoborów.
6. Unikaj cukru i utwardzonego oleju palmowego: Cukier i utwardzone oleje roślinne to składniki diety o znanym działaniu prozapalnym. Występują one praktycznie w każdym produkcie wysokoprzetworzonym – w słodyczach, daniach gotowych, chipsach, fast foodach. Najlepiej wyeliminować je z diety, szczególnie podczas okresów zaostrzenia choroby.
7. Uważaj na dodatki do żywności: Rola dodatków do żywności w przebiegu atopowego zapalenia skóry i zaostrzania objawów choroby nie jest gruntownie wyjaśniona. Zauważono jednak bliską relację między ich spożywaniem, a pogorszeniem stanu chorych na AZS.

Lista dodatków do żywności, których należy unikać w diecie przy AZS

• Barwniki spożywcze: E123 amarant, E110 żółcień pomarańczowa, E122 karmoizyna, E102 tartrazyna, E142 zieleń S, E104 żółcień chinolinowa, E132 indygokarmina, E124 czerwień koszenilowa (pąs 4R), E128 czerwień 2G, E129 czerwień allura, E151 czerń brylantowa, E155 brąz HT, E154 brąz FK
• WYSTĘPOWANIE: w kolorowych słodyczach i napojach, owocach kandyzowanych, konserwach zawierających czerwone owoce, konserwowanych jarzynach, sosach, przyprawach np. curry, marynatach, pastach rybnych, wędlinach, mięsie na hamburgery, zupach w proszku, kotletach sojowych, wyrobach cukierniczych, wyrobach ciastkarskich, deserach, lodach
• Konserwanty: E200 kwas sorbowy, E202 sorbinian potasu, E203 sorbinian wapnia, E214-219 estry kwasu b-hydroksybenzoesowego, E210-E213 benzoesany, E220-228 siarczyny, E249- 252 azotany i azotyny, E230 bifenyl, difenyl, E231 ortofenylofenol, E232 sól sodowa ortofenylofenolu, E239 urotropina, E1105 lizozym
• WYSTĘPOWANIE: w produktach na bazie mleka i cukru o długim terminie ważności, wędlinach, sałatkach gotowych do spożycia i na powierzchni owoców cytrusowych
• Przeciwutleniacze: E310 galusan propylu, E311 galusan oktylu, E312 galusan dodecylu, E320 BHA, E321 BHT
• WYSTĘPOWANIE: we wszystkich tłuszczach cukierniczych oraz stosowanych w produkcji zup i przypraw w kostkach
• Substancje żelujące i zagęszczające: E405 alginian propylenowo-glikolowy, E410 mączka chleba świętojańskiego, E412 guma guar, E413 tragakanta, E414 guma arabska, E466 karboksymetyloceluloza
• WYSTĘPOWANIE: w sosach, polewach, kremach, lodach, twarożkach
• Stabilizatory i emulgatory E170 węglan wapnia, E322 lecytyna
• WYSTĘPOWANIE: w wyrobach cukierniczych, napojach, deserach w proszku, wyrobach garmażeryjnych, sosach
• Substancje wzmacniające smak i zapach E620-625 glutaminiany (sodu, potasu, wapnia, magnezu)
• WYSTĘPOWANIE: w gotowych daniach mięsnych i warzywnych, popularnych przyprawach kuchennych
• Substancje słodzące E951 aspartam, E952 kwas cyklamenowy
• WYSTĘPOWANIE: w napojach, wyrobach cukierniczych.

Źródła:

1. „Atopowe zapalenie skóry u dzieci. Praktyczny poradnik. Wydanie I” Fundacja Alabaster, praca zbiorowa, licencja: [CC BY 3.0 PL]
2. http://www.haloatopia.pl/download/halo_atopia_publikacja.pdf
3. http://alergia.org.pl/wp-content/uploads/2019/09/5_1_2019.pdf
4. https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC5006549/
5. https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/26882378/
6. https://ptca.pl/baza-wiedzy/wszystkie-artykuly/244-atopowy-hit-czyli-nietolerancja-histaminy-2
7. https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC3970830/

Aleksandra Żyłowska-Mharrab, dietetyk, technolog żywności, edukator