Czarnobyl nie był pierwszy. Zapomniana tragedia nuklearna z 1957 roku

Czarnobyl nie był pierwszym wypadkiem nuklearnym na ogromną skalę. Katastrofa kysztymska z 1957 roku, uznawana za trzecią co do wielkości, doprowadziła do skażenia tysięcy kilometrów kwadratowych, śmierci wielu osób i masowej ewakuacji. Władze ZSRR przez dekady utrzymywały ją w tajemnicy.

Katastrofa nuklearna w Kysztymie, która miała miejsce 29 września 1957 roku w zakładach chemicznych Majak, pozostawała przez dziesięciolecia jednym z najlepiej strzeżonych sekretów Związku Radzieckiego. W zamkniętym mieście Czelabińsk-40 (obecnie Oziorsk) doszło do eksplozji zbiornika z wysokoaktywnymi odpadami promieniotwórczymi, co wywołało poważne skażenie dużych obszarów południowego Uralu.

Wypadek został sklasyfikowany na poziomie 6 w siedmiostopniowej skali INES – wyżej znalazły się jedynie katastrofy w Czarnobylu i Fukushimie. Przez lata fakty o tym zdarzeniu były utajnione, a jego skutki bagatelizowane.

Trzeci największy wypadek nuklearny w historii. Czym była katastrofa kysztymska?

Decyzję o budowie zakładu nr 817 w obwodzie czelabińskim podjęto 9 kwietnia 1945 roku. Celem było uruchomienie produkcji materiałów rozszczepialnych niezbędnych do stworzenia radzieckiej bomby atomowej. Zakład powstawał w pośpiechu, w realiach wyścigu zbrojeń zimnej wojny, co skutkowało poważnymi zaniedbaniami w zakresie bezpieczeństwa.

W czerwcu 1948 roku pierwszy przemysłowy reaktor jądrowy Eurazji, A-1, osiągnął pełną wydajność projektową. W styczniu 1949 roku uruchomiono zakład radiochemiczny do separacji i przetwarzania plutonu, a w lutym tego samego roku – zakład chemiczno-metalurgiczny do produkcji ładunków jądrowych, źródeł promieniowania jonizującego oraz paliwa jądrowego dla elektrowni.

Już od początku działalności Majaka odpady promieniotwórcze były traktowane w sposób, który z dzisiejszej perspektywy był rażąco niebezpieczny.

W latach 1949–1951 średnio- i niskoaktywne ciekłe odpady z produkcji były zrzucane bezpośrednio do rzeki Tiecza (ros. Теча).

Po uznaniu tej praktyki za zbyt ryzykowną, zaczęto je deponować w jeziorze Karaczaj, które w kolejnych dekadach stało się jednym z najbardziej radioaktywnych zbiorników na świecie.

Kompleks Majak działał w warunkach najwyższej tajemnicy – nazwa miasta Oziorsk nie pojawiała się na mapach, a cała strefa była odizolowana od reszty kraju. Władze w oficjalnych dokumentach używały w odniesieniu do awarii określenia „katastrofa w Kysztymie”, ponieważ Kysztym (Кыштым), był zaznaczony na mapach jako położony najbliżej Oziorska. 

Wypadek w Majaku 1957 – jak doszło do eksplozji?

29 września 1957 roku w zakładach Majak doszło do eksplozji podziemnego zbiornika nr 14 zawierającego wysokoaktywne odpady promieniotwórcze. Zbiornik o pojemności 250 m³ był wykonany ze stali nierdzewnej i obudowany betonem o grubości około 1 metra. Wierzchnią warstwę przysypano ziemią i obsiano trawą. System miał obieg wody chłodzącej, wentylację i urządzenia pomiarowe.

Od marca do kwietnia 1957 roku zbiornik nr 14 napełniano odpadami zawierającymi m.in. izotopy strontu-90, cezu-137, ceru-144, cyrkonu-95, niobu-95 i rutenu-106. Po odparowaniu wody pozostało 70–80 ton suchych soli. W 1956 roku zauważono wycieki z rur chłodzących, które odłączono, ale nie naprawiono.

W wyniku awarii systemu chłodzenia temperatura zawartości zaczęła gwałtownie rosnąć, osiągając wartość krytyczną. Woda odparowała, a w pozostałych osadach zgromadziły się wybuchowe sole azotanowe i octanowe.

Prawdopodobną przyczyną eksplozji była iskra elektryczna lub samozapłon wysuszonej zawartości. Szacunki siły wybuchu wahają się od 8 do 170 ton trotylu. Eksplozja rozerwała zbiornik, pozostawiając krater o głębokości 10 metrów i średnicy 20 metrów.

Skażenie radioaktywne i ewakuacja z opóźnieniem

W wyniku eksplozji powstała radioaktywna chmura, która przemieszczała się na północny wschód. Około 90 proc. uwolnionych substancji opadło w obrębie zakładu, ale pozostałe 10 proc. skażenia dotarło do obwodów czelabińskiego, swierdłowskiego i tiumeńskiego, tworząc pas skażenia znany jako Wschodniouralski Ślad Radioaktywny (EURT).

Pas EURT miał szerokość 20–40 km i długość około 300 km. Na terenach o skażeniu przekraczającym 2 Ci/km² mieszkało ponad 10 tys. osób, a na terenach o skażeniu powyżej 100 Ci/km² – około 2100 osób. Łącznie w strefie EURT mieszkało około 270 tys. ludzi.

W ciągu kilku godzin od wybuchu chmura promieniotwórcza przemieściła się w kierunku miejscowości Bagaryak i Kamieńsk-Uralski. Do obwodu tiumeńskiego dotarła późnym wieczorem 29 września. Świadkowie donosili o niezwykłej poświacie na nocnym niebie, którą lokalna prasa 6 października 1957 opisała jako zorzę polarną – faktycznie była to luminescencja jonizowanych cząstek promieniotwórczych w atmosferze:

Ta poświata, dość rzadka na naszych szerokościach geograficznych, miała wszystkie cechy zórz polarnych. Intensywna czerwona poświata, przechodząca czasami w delikatny róż i jasnoniebieski, początkowo pokrywała znaczną część południowo-zachodniej i północno-wschodniej powierzchni nieba. Około godziny 11. [godz. 23 - przyp. red.] można ją było zaobserwować w kierunku północno-zachodnim... Na tle nieba, które w ostatniej fazie południka miało kierunek południkowy, pojawiły się stosunkowo duże kolorowe obszary, a czasami spokojne pasy.

Katastrofa nuklearna w Rosji. Reakcja władz po katastrofie

Bezpośrednio po wybuchu 29 września 1957 roku władze Związku Radzieckiego nie poinformowały ludności o skali zagrożenia. W realiach ZSRR priorytetem było utrzymanie tajemnicy państwowej, a nie ochrona zdrowia mieszkańców. Nie ogłoszono alarmu ani nie podjęto natychmiastowej ewakuacji.

W pierwszych 24 godzinach ewakuowano jedynie personel wojskowy i osadzonych z pobliskich kolonii karnych, a teren zakładu i części miasta został częściowo odkażony.

Dopiero po 7–10 dniach rozpoczęto przesiedlanie ludności z miejscowości znajdujących się w promieniu do 22 km od Majaka – łącznie przesiedlono wtedy 1383 osoby.

Osoby ewakuowane przechodziły pełną dezynfekcję sanitarną. Ich mienie, w tym sprzęty domowe i zwierzęta gospodarskie, było niszczone i zakopywane.

Opóźnienie w działaniach spowodowało, że średnia dawka promieniowania otrzymana przez mieszkańców wynosiła około 52 rem - według współczesnych miar to 0,52 Sv.

Zobacz galerię 14 zdjęć

Eksplozja w kompleksie Majak. Stopniowa ewakuacja

Od listopada 1957 roku do lutego 1958 przesiedlono kolejne 4650 osób z miejscowości znajdujących się na drodze chmury radioaktywnej, a 25 tys. hektarów gruntów zostało zaoranych, by ograniczyć przenikanie radionuklidów do upraw. Do 330 dni po wypadku przesiedlono 3860 osób z terenów o skażeniu powyżej 80 Ci/km² strontem-90. Ostatni etap ewakuacji przeprowadzono około 700 dni po awarii – łącznie przesiedlono 12 763 osoby z 23 miejscowości.

Skażenie radioaktywne ZSRR. Zakres przesiedleń

Ewakuacją objęto liczne miejscowości w obwodach czelabińskim, swierdłowskim i tiumeńskim. W latach 1957–1960 całkowicie wysiedlono i zasypano 23 miejscowości, m.in. Alabugę, Berdianisz, Boyovkę, Metlino, Satłykowo, Jugo-Konewo, Galikajewo, Russkaja Karabolkę, Klukino, Czetyrkino, Nowoje Asanowo, Baklanowo, Panowo, Zamanichę, Musliumowo, Bolszoje Isaewo, Gerasimovkę, Ganino, Dubasowo, Markowo i Anczugowo.

Niektóre wsie były wysiedlane stopniowo w związku z kolejnymi odkryciami skażenia, m.in. po stwierdzeniu radioaktywnego zanieczyszczenia wód rzeki Tiecza, do której wcześniej zrzucano odpady z Majaka.

Katastrofa kysztymska. Strefa ochrony sanitarnej

W 1959 roku utworzono strefę ochrony sanitarnej o powierzchni około 700 km² (skażenie ≥ 4 Ci/km² dla Sr-90). Obowiązywał w niej zakaz działalności gospodarczej, w tym upraw, wypasu bydła, zbioru grzybów i jagód, polowań i rybołówstwa. Nad przestrzeganiem zakazów czuwały milicja i służby sanitarno-epidemiologiczne. Wokół tej strefy utworzono 5-kilometrową strefę obserwacyjną.

Z rybołówstwa wyłączono jeziora o łącznej powierzchni 3800 ha, m.in. Ałabuga, Berdenisz, Bolszoj Igisz, Kożakuł, Trawianoje i Uruskuł. Aktywność radionuklidów β w wodach tych zbiorników osiągała wartości 1000–10000 Bq/l.

Tajne wypadki jądrowe ZSRR. Objawy choroby popromiennej

Katastrofa w Kysztymie narażając mieszkańców na silne promieniowanie, spowodowała liczne przypadki ostrej choroby popromiennej i przewlekłych schorzeń. Wśród pierwszych ewakuowanych i mieszkańców terenów skażonych odnotowano typowe objawy ostrej choroby popromiennej: gorączkę, nudności, wymioty, krwotoki wewnętrzne, utratę włosów i zmiany skórne.

Niektórzy pacjenci doświadczali rozległych oparzeń radiacyjnych, w których skóra odchodziła płatami. Według ostrożnych szacunków w wyniku ostrej choroby popromiennej zmarło co najmniej 200 osób – głównie pracownicy Majaka i mieszkańcy najbliższych wiosek, którzy znaleźli się na trasie radioaktywnej chmury.

Katastrofa nuklearna - długotrwałe skutki

Szacuje się, że w wyniku katastrofy podwyższone dawki promieniowania otrzymało nawet 470 tys. osób mieszkających w regionie. W kolejnych latach obserwowano zwiększoną zapadalność na nowotwory tarczycy, białaczki, nowotwory kości i układu pokarmowego.

Dzieci w wieku 2–7 lat ewakuowane w pierwszych dwóch tygodniach po katastrofie oraz dzieci w wieku 1–2 lat nieewakuowane lub ewakuowane z opóźnieniem otrzymały największe dawki promieniowania (do 1 Sv).

Wśród mieszkańców stwierdzano także przewlekły zespół popromienny, charakteryzujący się osłabieniem odporności, przewlekłym zmęczeniem, zaburzeniami neurologicznymi i częstymi infekcjami.

Skutki środowiskowe katastrofy nuklearnej

Katastrofa w Kysztymie spowodowała rozległe i długotrwałe skażenie środowiska. Radioaktywne izotopy cezu-137, strontu-90 i rutenu-106 osadziły się na dużym obszarze, przenikając do gleb, wód powierzchniowych, roślinności i łańcucha pokarmowego.

Opad radioaktywny objął 23 tys. km² trzech obwodów: czelabińskiego, swierdłowskiego i tiumeńskiego. Z obrotu wyłączono 106 tys. hektarów gruntów rolnych i leśnych, w tym 54 proc. użytków rolnych. Skażeniu uległy także pastwiska i obszary leśne.

Zanieczyszczeniu uległy zbiorniki wodne, w tym jeziora i rzeki. Najsilniej skażona została rzeka Techa oraz jej dopływy Sinara i Pyszma, które wpływają do dolnego biegu rzeki Tobol. W dorzeczu rzeki Techa odnotowano stężenia strontu-90 i cezu-137 przekraczające normy wielokrotnie.

Jezioro Karaczaj, do którego w latach wcześniejszych deponowano odpady, w 1967 roku w wyniku suszy i braku dopływu ze strony rzek, wyschło.

Radioaktywny pył z jego dna został rozwiany nad miasto Oziorsk, co doprowadziło do napromieniowania około 400 tysięcy osób.

W latach 1990–2015 prowadzono działania mające na celu ograniczenie dalszego skażenia – dno jeziora było systematycznie zalewane betonem. Mimo to nigdy nie przeprowadzono pełnej oceny wpływu zdeponowanych tam odpadów promieniotwórczych, między innymi na wody podziemne.

Działania dekontaminacyjne

W latach 1957–1959 przeprowadzono zakrojone na szeroką skalę działania dekontaminacyjne:

• usunięto 300 tys. m³ gleby z najbardziej skażonych terenów,
• zakopano 1308 ton zboża, 104 tony mięsa, 240 ton ziemniaków i 66,6 tony mleka,
• zaorano 25 tys. ha skażonych gruntów,
• oczyszczono 20 tys. ha pól ornych (m.in. poprzez głęboką orkę i pokrywanie piaskiem).

Wprowadzono system kontroli radiologicznej żywności i pasz. Produkcja rolnicza została zreorganizowana – tworzono wyspecjalizowane sowchozy, ukierunkowane na hodowlę zwierząt i produkcję nasienną pod ścisłym nadzorem. Produkty były przeznaczane głównie dla Czelabińska-40.

Wypadek w Majaku 1957- następstwa dla przyrody

W 1959 roku utworzono strefę ochrony sanitarnej o specjalnym reżimie, w której zabroniono wszelkiej działalności gospodarczej. Zakazano użytkowania gruntów i lasów, połowów ryb, zbioru grzybów, polowań, wypasu bydła, a także wycinki drzew i koszenia siana. Wstęp na teren wymagał specjalnego zezwolenia.

W 1968 roku utworzono Rezerwat Przyrody Wschodniego Uralu, obejmujący najbardziej skażone tereny EURT. Rezerwat miał służyć zarówno izolacji skażonego obszaru od ludzi, jak i prowadzeniu badań nad wpływem promieniowania na środowisko. Opad radionuklidów nastąpił jesienią, więc skutki dla środowiska naturalnego stały się szczególnie widoczne wiosną 1958 roku.

W najbardziej skażonych rejonach zaobserwowano żółknięcie i zamieranie koron sosen oraz przerzedzenie koron brzóz. Sosny przy gęstości skażenia 6,3–7,4 MBq/m² Sr-90 obumarły całkowicie do jesieni 1959 roku. Brzozy obumierały przy wyższym poziomie skażenia.

Zginęła część roślin zielnych, a w populacjach zwierząt, zarówno stałocieplnych, jak i zmiennocieplnych, odnotowano spadki liczebności.

W kolejnych latach nastąpiła odbudowa pokrywy trawiastej, choć o zmienionym składzie gatunkowym. Zmiany te były efektem różnic w odporności gatunków na promieniowanie, zwiększonego nasłonecznienia i zmiany mikroklimatu po zniknięciu górnych warstw lasu. Brzozy odtwarzały się dzięki zdolności do wytwarzania odrostów, czego sosny nie potrafiły.

W kolejnych dekadach zaobserwowano zjawisko adaptacji gatunków do warunków podwyższonego promieniowania. Eliminacja osobników z poważnymi mutacjami i napływ zdrowych genów z obszarów nieskażonych (przenoszonych przez zwierzęta, pyłek i nasiona) sprzyjały zwiększaniu radioodporności populacji.

Od lat 80. poziom promieniowania spadł znacząco w wyniku rozpadu izotopów krótkożyciowych – w koronach sosen zmniejszył się nawet 2000 razy, w trawach 300 razy, w brzozach 100 razy, a u bezkręgowców 10–30 razy.

W rezerwacie zaobserwowano wzrost liczebności dzikich zwierząt, głównie z powodu braku ingerencji człowieka – podobnie jak w strefie wokół Czarnobyla, gdzie powstał „niezamierzony” rezerwat przyrody.

Skażenie radioaktywne - zatajanie katastrofy i kontrola informacji

Od momentu wybuchu zbiornika nr 14 w kompleksie Majak 29 września 1957 roku, władze ZSRR rozpoczęły zakrojoną na szeroką skalę operację dezinformacyjną i tuszowania skutków tragedii.

Całe zdarzenie objęto ścisłą tajemnicą państwową – nie tylko nie informowano społeczeństwa o zagrożeniu, ale również przez dekady nie uznawano istnienia katastrofy na forum międzynarodowym.

Wszystkie działania podejmowane przez służby sanitarne, wojsko, milicję oraz komitety partyjne były podporządkowane priorytetowi utajnienia. Nie używano słowa „promieniowanie”, a przesiedlenia tłumaczono koniecznością „ćwiczeń wojskowych” lub bliżej nieokreślonymi zagrożeniami.

Trzeci największy wypadek nuklearny i pierwsze przecieki do zachodniej prasy

Przez długi czas nic nie mówiono o tym wypadku w Związku Radzieckim. Informacje były ukrywane przez władze przed ludnością kraju i mieszkańcami Uralu, który znajdował się w strefie skażenia radioaktywnego. Jednak całkowite ukrycie wypadku z 1957 roku okazało się praktycznie niemożliwe, głównie ze względu na rozległy obszar skażenia substancjami radioaktywnymi oraz zaangażowanie w prace powypadkowe znacznej liczby osób, z których wiele rozproszyło się po całym kraju.

Pierwsza wzmianka o możliwym incydencie nuklearnym na Uralu pojawiła się 13 kwietnia 1958 roku w kopenhaskiej gazecie Berlingske Tidende. Informacje były szczątkowe, mówiły jedynie o tajemniczym wypadku. Austriackie i duńskie media spekulowały o skażeniu, ale bez szczegółów.

Raport Narodowego Laboratorium USA w Los Alamos sugerował, że doszło do wybuchu podczas ćwiczeń wojskowych.

Żores Miedwiediew napisał w 1976 artykuł, a potem książkę „Katastrofa nuklearna na Uralu”, (ang. Nuclear Disaster in the Urals), wydaną w 1979 w USA, w której ujawnił najpełniejszy obraz katastrofy.

Późniejsze dochodzenia wykazały, że jeszcze przed tą publikacją CIA miała informacje o katastrofie, ale ich nie ujawniono. W Rosji (ówczesnym ZSRR) cenzura objęła książkę „klauzulą tajności”, książka była zakazana, a autor pozostał w Anglii z rodziną. Miedwiediew mógł ponownie odwiedzić Rosję dopiero po 1990 za rządów Gorbaczowa.

W Związku Radzieckim fakt wybuchu w zakładach chemicznych Majak został po raz pierwszy potwierdzony w lipcu 1989 r. na sesji Rady Najwyższej ZSRR, ale nigdy nie przedstawiono oficjalnie pełnych raportów, choć utrzymywano, że nikt nie zachorował na chorobę popromienną.

Jak podaje W. I. Szewczenko, który pracował w zakładach Majak i był jednym z likwidatorów skutków katastrofy:

Przez długi czas opinia publiczna praktycznie nic nie wiedziała o wybuchu w Majaku. Później, z nieznanych przyczyn, wypadek został nagłośniony w mediach jako „wypadek w Kysztymie”. Z tej okazji niedawno wzniesiono w Kysztymie obelisk, choć miasto nie ma nic wspólnego z tym wydarzeniem. A Wschodniouralski Ślad Radioaktywny (EURT), który powstał po 1957 roku, nie dotknął Kysztymu ani jego mieszkańców.

Tajne wypadki jądrowe ZSRR

Władze ZSRR po raz pierwszy oficjalnie przyznały się do wybuchu w zakładach Majak dopiero w lipcu 1989 roku, w trakcie sesji Rady Najwyższej ZSRR. W ramach pieriestrojki i polityki głasnosti zaczęto ujawniać pierwsze informacje o rzeczywistym zakresie katastrofy.

W 1992 roku Międzynarodowa Agencja Energii Atomowej (MAEA) sklasyfikowała katastrofę kysztymską jako poziom 6 w siedmiostopniowej skali INES – najwyższy poziom miały tylko Czarnobyl (1986) i Fukushima (2011).

Dla porównania: katastrofa w Czarnobylu spowodowała ewakuację 335 tys. osób, w Fukushimie – ok. 154 tys., natomiast w Kysztymie ewakuowano łącznie około 13 tys. mieszkańców, choć narażonych na promieniowanie mogło być kilkaset tysięcy osób.

Katastrofa atomowa sprzed Czarnobyla

Po katastrofie władze ZSRR, mimo oficjalnej tajemnicy, rozpoczęły szeroko zakrojone badania nad skutkami promieniowania. Uznano, że katastrofa daje „unikalną możliwość” obserwacji długoterminowych skutków napromieniowania populacji i środowiska.

Już w październiku 1957 roku na miejsce katastrofy przybyła komisja z Moskwy pod przewodnictwem ministra E.P. Sławskiego. Badania objęły zakłady Majak i całe skażone obszary. Zarządzanie działaniami przejęła Rada Ministrów ZSRR.

Powołano liczne instytucje badawcze:

• stację biogeocenologiczną we wsi Metlino,
• oddziały instytutów radiacyjnych i biofizycznych w Czelabińsku,
• zespoły naukowe z dziedzin: gleboznawstwa, geofizyki, medycyny, rolnictwa, hydrologii.

Prowadzono systematyczne pomiary gleby, powietrza, wody, roślinności i organizmów żywych. Wyniki były jednak utajnione i nie trafiały do opinii publicznej.

Trzecia największa katastrofa jądrowa po Czarnobylu i Fukushimie - badania medyczne

W bazach danych naukowych do dziś znajduje się ok. 80 tys. osób, które były poddawane długoterminowej obserwacji. Obejmowały one zarówno przesiedlonych, jak i tych, którzy pozostali w strefie skażenia, a także ich potomków. Ok. 20 proc. osób zniknęło z rejestrów w wyniku przeprowadzek lub braku kontaktu.

W analizach wykazano:

• maksymalną dawkę promieniowania (1 Sv) otrzymały dzieci w wieku 2–7 lat ewakuowane z opóźnieniem oraz dzieci w wieku 1–2 lat nieewakuowane w porę,
• u części populacji wystąpiła zapadalność na nowotwory 5–6 razy wyższa niż średnia krajowa,
• szczególnie narażone były szpik kostny, kości, płuca, układ pokarmowy oraz tarczyca,
• odnotowano też wzrost wad wrodzonych u dzieci poczętych po katastrofie,
• rozpoznano przewlekły zespół popromienny – zespół objawów wynikających z długotrwałego przebywania w skażonym środowisku.

Największe wypadki nuklearne w historii - manipulacja informacją w XXI wieku

Nawet po upadku ZSRR i oficjalnym uznaniu katastrofy władze lokalne podejmowały próby sterowania narracją na temat Kysztymu. W 2011 roku ówczesny opozycjonista Aleksiej Nawalny ujawnił, że administracja obwodu czelabińskiego próbowała zmusić Google i Yandex (rosyjska wyszukiwarka) do umieszczania „pozytywnych lub neutralnych ocen sytuacji środowiskowej w Czelabińsku i obwodzie czelabińskim”.

Skala katastrofy w zakładach Majak i skażenia Wschodniouralskiego Śladu Radioaktywnego (EURT) była tak duża, że doprowadziła do całkowitej transformacji społeczno-gospodarczej regionu. Oprócz bezpośrednich kosztów związanych z dekontaminacją i ewakuacją doszło do utraty dużych obszarów użytków rolnych, zamknięcia zakładów przemysłowych i przekształcenia lokalnej gospodarki. 

W wyniku skażenia:

• zlikwidowano zakłady przemysłu lekkiego i rybnego, w tym te działające na jeziorach słodkowodnych i słonych,
• zamknięto strategiczne kopalnie Konevsky i Boevsky,
• z obrotu wycofano 106 tys. hektarów gruntów, z czego ponad połowa to użytkowane wcześniej użytki rolne,
• całkowicie ograniczono działalność w rejonie rzek Techa, Sinara, Pyszma i Iset – zlewniach górnego biegu rzek wpływających do Tobolu.

Utrata tych terenów miała długofalowe konsekwencje dla lokalnych społeczności, rolnictwa, przemysłu i rybołówstwa.

W latach 60. i 70. rozpoczęto stopniową odbudowę funkcji rolniczych na terenach mniej skażonych. Wprowadzono nowe metody mające ograniczyć akumulację radionuklidów przez rośliny i zwierzęta:

• głęboka orka i rekultywacja gleb,
• stosowanie materiałów wiążących stront i cez w glebie,
• wyspecjalizowane sowchozy (państwowe gospodarstwa rolne) podlegające ścisłej kontroli,
• skoncentrowanie się na hodowli zwierząt (ze względu na niższy poziom akumulacji radionuklidów niż w uprawach roślinnych).

Produkty z tych gospodarstw kierowano niemal wyłącznie do zamkniętego miasta Czelabińsk-40 (Oziorsk), gdzie funkcjonowały specjalne normy konsumpcji i ścisły nadzór.

Do 1982 roku przywrócono do użytku gospodarczego 85 proc. wysiedlonych terenów. Do 1990 roku uzyskano 1,5 mln ton zboża, 200 tys. ton mleka i 60 tys. ton mięsa. Pomiar radioaktywności wykazał, że poziomy strontu-90 w tych produktach mieściły się w przyjętych normach.

Choć część terenów udało się przywrócić do użytku gospodarczego, najbardziej skażone obszary pozostały całkowicie wyłączone z eksploatacji. W 1968 roku na terenach o najwyższym skażeniu utworzono Rezerwat Przyrody Wschodniego Uralu. Jego celem było:

• zapobieżenie wpływowi skażenia na ludność,
• zablokowanie dostępu do niebezpiecznych terenów,
• prowadzenie długoterminowego monitoringu i badań nad wpływem promieniowania na środowisko naturalne.

Do dziś wstęp na teren rezerwatu jest zakazany bez specjalnych zezwoleń. W przeciwieństwie do strefy czarnobylskiej, wokół której rozwinięto nawet komercyjną turystykę, strefa EURT pozostaje zamknięta – m.in. z powodu wyższego stopnia skażenia i bardziej długotrwałego ryzyka.

Czarnobyl, Fukushima, Kysztym - porównanie

Mimo że katastrofa w Kysztymie była trzecim najpoważniejszym wypadkiem jądrowym w historii (po Czarnobylu i Fukushimie), przez dziesięciolecia pozostawała niemal zupełnie zapomniana. Z perspektywy liczby ofiar, zasięgu skażenia oraz wpływu na zdrowie i środowisko, porównanie wygląda następująco:

W przypadku Kysztymu brak natychmiastowej ewakuacji oraz całkowita tajność przyczyniły się do znacznego zwiększenia liczby osób narażonych na przewlekłe promieniowanie. Paradoksalnie, katastrofa w Kysztymie – choć przemilczana – miała ogromny wpływ na rozwój medycyny radiacyjnej, toksykologii środowiskowej i fizyki promieniowania. Wiedza zdobyta w wyniku badań EURT była później wykorzystywana m.in. po awarii w Czarnobylu.

Co było przed Czarnobylem i Fukushimą?

Katastrofa w Kysztymie z 1957 roku była punktem zwrotnym w historii radzieckiego programu nuklearnego, choć przez dziesięciolecia oficjalnie się do niej nie przyznawano. Dziś, po latach badań, uznaje się ją za jedno z kluczowych wydarzeń w historii bezpieczeństwa jądrowego.

Z punktu widzenia współczesnej energetyki jądrowej i ochrony środowiska jest ona dowodem, jak katastrofalne skutki mogą mieć zaniedbania w zakresie gospodarki odpadami promieniotwórczymi, brak transparentności oraz lekceważenie procedur bezpieczeństwa.

Wnioski dla polityki jądrowej

1. Zarządzanie odpadami radioaktywnymi – Kysztym ujawnił konieczność opracowania trwałych i bezpiecznych metod składowania wysokoaktywnych odpadów. W ZSRR po katastrofie zmieniono metody ich przechowywania i wprowadzono technologię witryfikacji (zeszklenia).
2. Monitorowanie skażonych terenów – EURT do dziś jest obiektem intensywnego monitoringu radiologicznego. Doświadczenia z tej strefy są wykorzystywane przy ocenie ryzyka długoterminowego skażenia terenów po awariach jądrowych.
3. Postępowanie kryzysowe – opóźniona ewakuacja w Kysztymie stała się przykładem, jak zatajanie informacji może zwiększyć liczbę ofiar. Obecnie standardem jest szybkie powiadamianie ludności i natychmiastowa ewakuacja w przypadku zagrożenia radiacyjnego.

Katastrofa w Kysztymie miała nie tylko skutki techniczne i środowiskowe, ale również głębokie konsekwencje etyczne i społeczne.

Ofiary i likwidatorzy katastrofy nuklearnej

Poszkodowani mieszkańcy oraz likwidatorzy awarii uzyskali status równorzędny z ofiarami Czarnobyla. Przysługują im świadczenia socjalne, choć przez wiele lat walczyli o ich uzyskanie.

Wielu ewakuowanych nigdy nie powróciło do swoich domów. Zniszczone wsie i przeniesione społeczności stały się symbolem cen, jakie poniosły lokalne społeczności za rozwój radzieckiego programu nuklearnego.

Pamięć o katastrofie w Kysztymie

W samym Kysztymie, mimo że miasto nie znalazło się w strefie EURT, wzniesiono symboliczny obelisk poświęcony ofiarom. To ironiczny gest, biorąc pod uwagę, że nazwa „katastrofa w Kysztymie” została przyjęta jedynie dlatego, że Oziorsk nie był oznaczony na mapach.

W Rosji do dziś brak jest pełnej i otwartej dyskusji o skutkach katastrofy. Wciąż funkcjonuje narracja łagodząca skalę tragedii, a szczegółowe raporty nigdy nie zostały w pełni opublikowane.

Kompleks Majak, mimo tragicznej historii, funkcjonuje do dziś jako zakład przerobu materiałów jądrowych i magazynowania odpadów promieniotwórczych.

Wprowadzono modernizacje technologiczne i zwiększono standardy bezpieczeństwa, jednak zakład wciąż jest źródłem kontrowersji.W 1967 roku doszło do kolejnego incydentu – rozwiania radioaktywnego pyłu z wysychającego jeziora Karaczaj. Organizacje ekologiczne i niezależni eksperci wciąż wskazują na ryzyko dalszego wpływu Majaka na środowisko i zdrowie mieszkańców regionu.

Skutki zdrowotne katastrofy nuklearnej

Katastrofa w Kysztymie pozostaje ostrzeżeniem przed skutkami:

• braku przejrzystości w działaniach przemysłu jądrowego,
• marginalizowania bezpieczeństwa ludności w imię celów politycznych,
• ignorowania skutków środowiskowych działań przemysłowych.

Jest także przykładem, jak tajemnica państwowa i propaganda mogą na dekady opóźnić poznanie prawdy o tragedii i jej skutkach.

Ofiary katastrofy kysztymskiej

Katastrofa w Kysztymie z 1957 roku:

• była trzecim najpoważniejszym wypadkiem nuklearnym w historii (INES-6),
• doprowadziła do skażenia ponad 23 tys. km² i narażenia setek tysięcy ludzi na promieniowanie,
• spowodowała wysiedlenie 23 miejscowości i reorganizację gospodarki całego regionu,
• przyczyniła się do rozwoju wiedzy o skutkach promieniowania i procedurach bezpieczeństwa jądrowego,
• pozostaje do dziś przykładem skutków zaniedbań i zatajania informacji.

Katarzyna Głuszak

Romana Makówka