Kto i jak orzeka niepoczytalność? Art. 31 Kodeksu karnego mówi jasno

Czy sprawca zbrodni na Uniwersytecie Warszawskim Mieszko R. był poczytalny w chwili popełnienia czynu? Na to pytanie odpowiedzą biegli. Wiele osób zastanawia się, w jaki sposób orzekana jest poczytalność lub niepoczytalność. W jakich sytuacjach można stwierdzić, że sprawca był niepoczytalny w chwili popełniania czynu? Sprawdzamy, co na ten temat mówią przepisy prawa oraz psychiatrzy.

Dlaczego Mieszko R. zabił na UW? 

Nie milkną echa wstrząsającej zbrodni na Uniwersytecie Warszawskim. W sieci pojawiają się coraz liczniej informacje o Mieszku R. - sprawcy brutalnego zabójstwa portierki, która prawdopodobnie była przypadkową ofiarą. Dawni koledzy i koleżanki z klasy, sąsiedzi, osoby studiujące wspólnie z Mieszkiem, relacjonują, że był „trochę” dziwny, niekiedy nieobecny, zafascynowany militariami.

Służby poinformowały, że trzymiesięczny areszt zatrzymany będzie odbywał na oddziale psychiatrycznym i że niezbędne są w tej sprawie opinie biegłych, czy sprawca był poczytalny.

To istotne, bo osoba niepoczytalna, zgodnie z obowiązującymi przepisami, nie popełnia przestępstwa, zaś osoba o tzw. ograniczonej niepoczytalności może spotkać się z nadzwyczajnym złagodzeniem kary.

W sytuacji zbrodni o tak dramatycznym przebiegu opinia publiczna oczekuje kary dla sprawcy. Dlatego możliwość jej złagodzenia budzi wiele emocji.

Czy Mieszko R. był poczytalny, czy niepoczytalny w chwili zbrodni? Jak przebiega proces oceny (nie)poczytalności? Sprawdzamy.

Kiedy sprawca jest niepoczytalny?

Zacznijmy od tego, że niepoczytalność, zgodnie z art. 31 Kodeksu karnego, ma miejsce, gdy sprawca nie może mieć przypisanej winy z powodu: choroby psychicznej, upośledzenia umysłowego, innego zakłócenia czynności psychicznych.

- Niepoczytalność oraz poczytalność ograniczona to kluczowe pojęcia polskiego kodeksu karnego, które mają decydujące znaczenie w kwestii odpowiedzialności karnej.

Są to pojęcia prawne, regulowane w art. 31 k.k, jakkolwiek ściśle związane z dziedziną medycyny, jaką jest psychiatria. Niepoczytalność nie jest stanem psychopatologicznym ani rozpoznaniem medycznym.

- podają Janusz Heitzman i Inga Markiewicz w artykule Niepoczytalność – doktryna, praktyka, skuteczność, alternatywa, opublikowanym na łamach Psychiatria po dyplomie. 

- Mówimy wówczas, że osoba była niepoczytalna, a zatem jest to sytuacja wyjątkowa, bowiem każdy zdrowy, racjonalny człowiek, podejmując określone zachowania, nie tylko zdaje sobie sprawę, co robi, ale też jakie będą skutki prawne, moralne i społeczne swojego zachowania

- wskazuje dr Paweł Czarnecki, nauczyciel akademicki z Katedry Postępowania Karnego Uniwersytetu Jagiellońskiego, społeczny kurator sądowy i mediator w sprawach karnych, cytowany przez serwis prawo.pl. W sensie prawnym osoba niepoczytalna nie popełnia przestępstwa.

Natomiast, gdy osoba ma „w znacznym stopniu ograniczoną” „zdolność rozpoznania znaczenia czynu lub kierowania postępowaniem”, sąd może (nie musi) zastosować nadzwyczajne złagodzenie kary.

Jednak przepisów tych nie stosuje się, gdy sprawca celowo doprowadził się do stanu nietrzeźwości lub odurzenia, który spowodował wyłączenie lub ograniczenie poczytalności, i mógł przewidzieć takie skutki.

W takim przypadku sprawca ponosi odpowiedzialność karną za popełnione przestępstwo, choć sąd może – lecz nie musi – zastosować wobec niego nadzwyczajne złagodzenie kary.

Jakie choroby powodują niepoczytalność?

Prawnicy podkreślają, że niepoczytalność oznacza, iż sprawca czynu zabronionego – ze względu na swój stan zdrowia psychicznego – nie może być traktowany na równi z osobą w pełni poczytalną.

W związku z tym nie podlega on karze ani środkom karnym, a jedynie może zostać wobec niego zastosowany środek zabezpieczający. Jak czytamy na łamach Psychiatrii Po Dyplomie: 

- Przykładowo – chory psychicznie, który z motywów patologicznych, urojeniowych zabija swego rzekomego wroga, rozumie istotę czynu (tzn. fakt zabicia swego wroga), ale nie rozumie swojego czynu w sensie społeczno-prawnym.

Czy osoba niepoczytalna może odpowiadać karnie?

O jakich środkach zabezpieczających może być mowa, w przypadku osoby uznanej za niepoczytalną? Np. terapia (w tym terapia uzależnień), pobyt w zakładzie psychiatrycznym, elektroniczna kontrola miejsca pobytu. Podjemowane środki mają na celu leczenie, a nie karanie sprawcy.

- Wobec takiej osoby nie będziemy wydawać ani wyroku uniewinniającego, ani skazującego, lecz jedynie umorzymy postępowanie i zastosujemy wspomniane środki zabezpieczające

– tłumaczy dr Paweł Czarnecki na łamach prawo.pl.

Co istotne, a priori oskarżone osoby są traktowane jako osoby poczytalne – chyba że niepoczytalność zostanie wykazana.

Jak wykazuje się niepoczytalność?

Ustalenie niepoczytalności wymaga wiadomości specjalnych w rozumieniu art. 193 § 1 Kodeksu postępowania karnego, dlatego co do zasady konieczne jest powołanie biegłego sądowego z zakresu psychiatrii.

Podstawowym dowodem potwierdzającym lub wykluczającym niepoczytalność jest opinia biegłego, wydawana na podstawie analizy zgromadzonego materiału dowodowego.

W celu jej sporządzenia organ procesowy wydaje postanowienie, w którym wskazuje pytania kierowane do biegłego. Po złożeniu opinii biegły może zostać przesłuchany w sądzie.

W razie potrzeby przeprowadzenia pogłębionej oceny stanu zdrowia psychicznego oskarżonego sąd może zarządzić jego obserwację w zakładzie leczniczym, przy czym zgodnie z art. 203 § 2 k.p.k. okres obserwacji nie może przekraczać 4 tygodni, a jego przedłużenie – jedynie w wyjątkowych przypadkach – może nastąpić na kolejne 8 tygodni.

Warto też mieć na uwadze, że "każda choroba, w tym także psychiczna, jest zjawiskiem dynamicznym o różnym natężeniu. Możliwe są okresy, w których nie zakłóca ona ani strony intelektualnej, ani wolicjonalnej chorego" (Psychiatria Po Dyplomie, tom 9, nr 3/2012)

- Ponieważ opinia biegłego jest ważnym dowodem, ale nie jest jedynym dowodem, podejmując decyzję w przedmiocie poczytalności - sąd kieruje się także wyjaśnieniami oskarżonego co do przebiegu zdarzenia, analizuje zeznania świadków, zapoznaje się z dowodami rzeczowymi – tak jak w każdym innym procesie. Ostateczna decyzja sądu musi być przemyślana, bowiem od niej zależy czy oskarżony poniesie karę, czy też środki zabezpieczające, które mogą mieć charakter niekiedy bardziej dolegliwy niż w wypadku tradycyjnych kar

- wylicza dr Czarnecki na łamach prawo.pl.

Pogrzeb tragicznie zmarłego ratownika medycznego. Ostatnie pożegnanie Cezarego L.

Zobacz galerię 8 zdjęć

Czy choroba psychiczna zwalnia z odpowiedzialności karnej?

W postępowaniu karnym osoba, wobec której istnieje uzasadniona wątpliwość co do poczytalności w chwili popełnienia czynu lub zdolności do udziału w procesie, musi mieć ustanowionego obrońcę. Brak obrońcy w takich przypadkach stanowi poważne naruszenie prawa procesowego i skutkuje bezwzględną podstawą odwoławczą zgodnie z art. 439 § 1 pkt 10 k.p.k.

Prowadzenie sprawy osoby niepoczytalnej bywa trudne ze względu na konieczność analizy opinii biegłych oraz dokumentacji medycznej, co wymaga od obrońcy znajomości zagadnień z zakresu psychiatrii i orzecznictwa.

Komunikacja z takim klientem również może być utrudniona i wymaga dużej cierpliwości, ponieważ często pojawiają się problemy z porozumieniem lub nawiązywaniem kontaktu.

Rolą obrońcy jest wówczas jak najpełniejsze reprezentowanie interesów oskarżonego, także poprzez inicjowanie działań dowodowych, np. składanie wniosków o powołanie nowego biegłego.

Kto stwierdza poczytalność? Jak wykazać niepoczytalność?

Badania psychiatryczne mające na celu ocenę poczytalności danej osoby w postępowaniu karnym przebiegają według określonej procedury i są prowadzone przez biegłych sądowych z zakresu psychiatrii (często wspieranych przez psychologa lub neurologopedię). 

Przebieg badań psychiatrycznych pod kątem poczytalności:

• Zlecenie przez organ procesowy - sąd lub prokuratura wydaje postanowienie o powołaniu biegłych i formułuje pytania, m.in. o stan poczytalności w chwili czynu, obecny stan zdrowia psychicznego oraz zdolność do udziału w postępowaniu.Analiza dokumentacji:
• Biegli zapoznają się z aktami sprawy, wcześniejszą dokumentacją medyczną, opiniami psychologicznymi, nagraniami, zeznaniami itd.Bezpośrednie badanie psychiatryczne:
• Biegli przeprowadzają wywiad z badaną osobą, oceniają jej sposób myślenia, kontakt z rzeczywistością, reakcje emocjonalne, orientację co do miejsca, czasu, sytuacji i własnej tożsamości.Badanie psychologiczne (jeśli zlecone):
• Psycholog wykonuje testy psychometryczne, ocenia funkcje poznawcze, osobowość i ewentualne zaburzenia psychiczne.Obserwacja sądowo-psychiatryczna (jeśli potrzebna):
• W przypadkach wątpliwych sąd może zlecić obserwację w zakładzie leczniczym (np. w szpitalu psychiatrycznym). Obserwacja trwa zwykle do 4 tygodni, z możliwością przedłużenia do 8 tygodni.Sporządzenie opinii:

Następnie biegli sporządzają pisemną opinię, w której wskazują czy w chwili popełnienia czynu osoba była poczytalna, ograniczenie poczytalna czy niepoczytalna; czy obecnie osoba może brać udział w postępowaniu i prowadzić obronę w sposób rozsądny, a także czy zachodzi potrzeba zastosowania środków zabezpieczających. W razie wątpliwości sąd lub strony mogą wezwać biegłych na rozprawę i zadawać im pytania.

Katarzyna Głuszak