Coraz więcej Polaków traci słuch – i często nawet o tym nie wie! Sprawdź, co naprawdę powoduje niedosłuch u dzieci i dorosłych

Czym jest niedosłuch i jakie są jego rodzaje 

Niedosłuch, czyli ubytek słuchu (klasyfikowany w ICD-10 jako H90-H91), to zaburzenie narządu słuchu polegające na nieprawidłowym przewodzeniu lub odbiorze dźwięków. W zależności od lokalizacji uszkodzenia wyróżnia się trzy główne rodzaje niedosłuchu: przewodzeniowy, odbiorczy oraz mieszany. 

• Niedosłuch przewodzeniowy – występuje, gdy problem dotyczy struktur ucha zewnętrznego lub ucha środkowego, które odpowiadają za przewodzenie fali dźwiękowej do ucha wewnętrznego. Chorzy skarżą się na pogorszenie słyszenia, szczególnie w zakresie niskich dźwięków. Często lepiej rozumieją mowę w hałasie i nie mają problemów ze słuchem podczas rozmowy przez telefon. Objawami towarzyszącymi mogą być szumy uszne oraz wycieki uszne w przypadku przewlekłego zapalenia ucha środkowego. 
• Niedosłuch odbiorczy – jest spowodowany uszkodzeniem wrażliwych komórek słuchowych w uchu wewnętrznym (ślimaku) lub włókien nerwu słuchowego, co osłabia lub całkowicie eliminuje sygnał dźwiękowy docierający do mózgu. Osoby z tym rodzajem niedosłuchu gorzej słyszą dźwięki o wysokiej częstotliwości, np. dźwięk dzwonka niż pukanie do drzwi. Mogą pojawić się szumy uszne i uczucie "pełności" w uchu, a także problemy ze zrozumieniem mowy, zwłaszcza w hałaśliwym otoczeniu. Wyróżnia się niedosłuch ślimakowy (uszkodzenie komórek słuchowych ślimaka) i niedosłuch pozaślimakowy (uszkodzenie nerwu słuchowego lub wyższych pięter drogi słuchowej). 
• Niedosłuch mieszany – stanowi połączenie niedosłuchu przewodzeniowego i odbiorczego. Wynika z jednoczesnego uszkodzenia struktur ucha środkowego i wewnętrznego. 

Stopnie niedosłuchu i ich klasyfikacja 

Problemy ze słuchem klasyfikuje się ze względu na głębokość ubytku, wyrażoną w decybelach (dB HL – Hearing Level). Prawidłowy próg słyszalności mieści się w zakresie 0-20 dB HL. W zależności od tego progu wyróżnia się następujące stopnie niedosłuchu: 

• Lekki niedosłuch (mały niedosłuch) – próg słyszalności mieści się w zakresie 25-40 dB HL. Osoby z lekkim niedosłuchem mają trudności ze słyszeniem cichych dźwięków lub mowy szeptanej, zwłaszcza w hałaśliwym środowisku. Mogą odczuwać pierwsze objawy niedosłuchu, które często są ignorowane. 
• Średni niedosłuch (umiarkowany niedosłuch) – próg słyszalności wynosi 45-70 dB HL. Osoby dotknięte średnim niedosłuchem mają problemy ze zrozumieniem mowy w normalnej rozmowie, szczególnie gdy mówca jest oddalony lub w tle panuje hałas. 
• Znaczny niedosłuch (duży niedosłuch) – próg słyszalności znajduje się w przedziale 79-90 dB HL. W tym przypadku komunikacja bez aparatów słuchowych jest bardzo utrudniona, a nawet niemożliwa. Osoby te nie słyszą większości dźwięków otoczenia. 
• Głęboki niedosłuch (głuchota) – próg słyszalności przekracza 90 dB HL. Oznacza to, że pacjent słyszy jedynie bardzo głośne dźwięki lub wcale. W przypadku niedosłuchu głębokiego stopnia, konwencjonalne aparaty słuchowe często są niewystarczające. 

Precyzyjna diagnoza niedosłuchu i określenie jego stopnia są kluczowe dla wyboru odpowiedniej metody leczenia i rehabilitacji. 

Najczęstsze przyczyny niedosłuchu przewodzeniowego 

Niedosłuch przewodzeniowy wynika z uszkodzenia lub dysfunkcji struktur odpowiedzialnych za przewodzenie dźwięku, czyli ucha zewnętrznego i ucha środkowego. Do najczęstszych przyczyn należą: 

• Zatkany zewnętrzny przewód słuchowy – bardzo często spowodowany przez korek woskowy, ciałem obcym w przewodzie słuchowym (np. fragmentem patyczka higienicznego u dorosłych, małymi przedmiotami u dzieci), zapaleniem ucha zewnętrznego lub, rzadziej, guzem. 
• Zapalenie ucha środkowego (wysiękowe) – towarzyszy mu niedosłuch, niekiedy szum w uchu, ból i uczucie pełności w uchu. Zwykle widoczny jest zmieniony wygląd błony bębenkowej. 
• Przewlekłe zapalenie ucha środkowego – objawia się długotrwałym wyciekiem z ucha i zazwyczaj widoczną perforacją (przedziurawieniem) błony bębenkowej. 
• Uraz ucha – często widoczna jest perforacja błony bębenkowej i/lub obecność krwi poza nią. Urazy mechaniczne mogą również dotyczyć kosteczek słuchowych. 
• Otoskleroza – choroba charakteryzująca się nieprawidłowym kostnieniem w obrębie ucha środkowego, prowadzącym do unieruchomienia strzemiączka. Typowe objawy to szumy uszne, gwizdy, zawroty głowy, problemy z równowagą oraz cicha mowa. 
• Guzy – zarówno łagodne, jak i złośliwe, mogą powodować niedosłuch jednostronny, uciskając lub niszcząc struktury przewodzące dźwięk. 
• Wady wrodzone – takie jak anomalie rozwojowe ucha zewnętrznego lub środkowego (np. zespół Treachera-Collinsa), które często współistnieją z niedosłuchem przewodzeniowym. 
• Uszkodzenia kosteczek słuchowych – mogą być wynikiem urazu ucha środkowego, przewlekłego zapalenia lub wad rozwojowych. 

Główne przyczyny niedosłuchu odbiorczego 

Niedosłuch odbiorczy, wynikający z uszkodzenia komórek słuchowych w uchu wewnętrznym lub nerwu słuchowego, może mieć wiele przyczyn. Oprócz naturalnego procesu starzenia się organizmu i ekspozycji na hałas, do kluczowych czynników należą: 

• Czynniki genetyczne – szacuje się, że ponad 50% wszystkich przypadków utraty słuchu ma podłoże genetyczne. Często związane jest to z mutacjami w genach takich jak GJB2 (koneksyna 26), GJB6 (koneksyna 30), SLC26A4 (gen pendryny), MYO7A, TECTA czy STRC. Mogą prowadzić do niedosłuchu wrodzonego lub nabytego. 
• Urazy czaszki i uraz głowy – takie jak złamanie kości skroniowej, mogą prowadzić do uszkodzenia ucha wewnętrznego lub nerwu słuchowego. 
• Guzy – np. nerwiak nerwu słuchowego (ósmego) w kącie mostowo-móżdżkowym, guzy mózgu, guzy kości skroniowej, czy guzy nosowej części gardła. Poza niedosłuchem mogą pojawić się szumy uszne i zaburzenia równowagi, a także niedowład nerwu twarzowego lub trójdzielnego. 
• Zaburzenia mikrokrążenia w uchu wewnętrznym – spowodowane przez zator, zakrzepicę, skurcz naczynia, czy choroby naczyniowe mózgu, takie jak udar czy tętniak. 
• Infekcje wirusowe i bakteryjne – np. niedosłuch po infekcjach takich jak świnka, różyczka, półpasiec, grypa, a także zapalenie opon mózgowo-rdzeniowych. 
• Leki ototoksyczne – stosowanie niektórych leków, takich jak kwas acetylosalicylowy, aminoglikozydy, wankomycyna, cisplatyna, furosemid, kwas etakrynowy czy chinina, może prowadzić do uszkodzenia słuchu. 
• Zatrucie substancjami toksycznymi. 
• Choroba Ménière’a – ubytki słuchu idą w parze z szumami usznymi, zawrotami głowy, nudnościami i uczuciem rozpierania w uchu. 
• Choroby autoimmunologiczne – np. autoimmunologiczne choroby ucha, prowadzące do uszkodzenia ucha wewnętrznego. 
• Choroby metaboliczne – takie jak cukrzyca, mogą wpływać na naczynia krwionośne ucha wewnętrznego, prowadząc do neuropatii słuchowej i niedosłuchu. 
• Stwardnienie rozsiane – choroba neurologiczna, która może wpływać na drogi słuchowe w mózgu. 
• Otoskleroza ślimakowa – rzadsza forma otosklerozy, gdzie zmiany kostne dotyczą ucha wewnętrznego. 

Niedosłuch wrodzony i problemy ze słuchem u dzieci 

Problemy ze słuchem u dzieci, w tym niedosłuch wrodzony, mogą mieć źródło jeszcze w czasach życia płodowego lub pojawić się w okresie okołoporodowym i wczesnym dzieciństwie. Wczesne wykrycie problemu jest kluczowe dla prawidłowego rozwoju mowy i komunikacji. Do najważniejszych przyczyn objawów u dzieci zalicza się: 

• Czynniki genetyczne – takie jak mutacje w genie GJB2, prowadzące do anomalii rozwojowych narządu słuchu. 
• Narażenie na szkodliwe bodźce w ciąży – zakażenia wewnętrzmaciczne (np. różyczka, cytomegalia, toksoplazmoza), przyjmowanie leków ototoksycznych przez matkę, niedotlenienie płodu czy uraz podczas porodu. 
• Problemy okołoporodowe – wcześniactwo, niska masa urodzeniowa, wylewy wewnątrzczaszkowe, ciężka żółtaczka noworodków. 
• Infekcje ucha środkowego – częste u dzieci, prowadzące do nagromadzenia płynu w jamie bębenkowej, co może powodować przejściowy, a w przypadku przewlekłych stanów, trwały ubytek słuchu. 

Niedosłuch u dzieci klasyfikuje się również pod względem czasu jego wystąpienia: 

• Niedosłuch prelingwalny – występuje przed rozwojem mowy (zazwyczaj przed 2. rokiem życia), co znacząco utrudnia naukę języka. 
• Niedosłuch perilingwalny – pojawia się w trakcie kształtowania mowy (między 2. a 5. rokiem życia), wpływając na jej dalszy rozwój. 
• Niedosłuch postlingwalny – rozwija się po zakończeniu rozwoju mowy (po 5. roku życia), co może prowadzić do stopniowego pogarszania umiejętności komunikacyjnych. 

Dlatego od kilku lat prowadzone są badania przesiewowe noworodków w kierunku upośledzenia słuchu, co pozwala na szybką interwencję i wczesne wykrycie problemu. 

Ubytek słuchu związany z wiekiem (presbyacusis) 

Niedosłuch odbiorczy związany z wiekiem, znany jako presbyacusis (niedosłuch starczy), to powoli pogarszająca się zdolność słyszenia po 50. roku życia, która nie jest związana z chorobą, a z naturalnym procesem starzenia się narządu słuchu. Ten obustronny ubytek słuchu rozwija się podstępnie i nie ulega samoistnej poprawie. 

Proces starzenia się uszu wiąże się z szeregiem fizjologicznych zmian, które są głównymi przyczynami niedosłuchu starczego. Należą do nich zużycie komórek zmysłowych ślimaka, utrata elastyczności błony bębenkowej oraz zmniejszenie liczby komórek nerwowych odpowiedzialnych za przewodzenie sygnału dźwiękowego do mózgu. W konsekwencji osoby z presbyacusis mają problemy ze zrozumieniem mowy, zwłaszcza wysokich tonów, takich jak głosy dzieci czy głosy kobiet, a dźwięki zaczynają się „zlewać”. Trudności te nasilają się w hałasie w otoczeniu. 

Niedosłuch starczy często współistnieje z szumami usznymi i może prowadzić do poważnych konsekwencji, takich jak wycofanie społeczne, depresja, problemy w kontaktach z bliskimi i ogólne pogorszenie jakości życia seniorów. Badania wykazują również związek między ubytkiem słuchu a demencją, co podkreśla znaczenie wczesnego diagnozowania niedosłuchu i odpowiedniego leczenia. Rozpoznanie pierwszych objawów niedosłuchu jest kluczowe, aby móc odpowiednio wcześnie podjąć działania wspierające. 

Wpływ hałasu na pogorszenie słuchu 

Nadmierny hałas jest jedną z głównych przyczyn nabytego niedosłuchu odbiorczego i stanowi coraz większy problem, zwłaszcza wśród młodszych pokoleń. Prowadzi on do mikrourazów w uchu wewnętrznym i uszkodzenia wrażliwych komórek słuchowych w ślimaku, które są odpowiedzialne za odbiór dźwięku i przesyłanie go dalej do mózgu. Raz uszkodzone, komórki te mogą obumierać, a ich uszkodzenie jest często nieodwracalne, co skutkuje osłabieniem lub całkowitym zanikiem sygnału dźwiękowego docierającego do mózgu. 

Otolaryngolodzy alarmują, że coraz częściej na ubytek słuchu spowodowany hałasem cierpią już 20-latkowie. Jest to skutek powszechnego stosowania słuchawek, np. do rozmów telefonicznych czy słuchania głośnej muzyki. Szkodliwa jest także nadmierna ekspozycja na hałas w hałaśliwym środowisku, np. podczas koncertów rockowych, imprez, głośnego słuchania muzyki, jazdy na motocyklu, odpalania ogni sztucznych czy pracy w hałasie przemysłowym. Nawet długotrwały hałas przekraczający 85 decybeli może prowadzić do przejściowego zmęczenia słuchu, a w dłuższej perspektywie – do trwałego ubytku słuchu.

Tymczasem, jak wykazały badania, na szkolnych korytarzach poziom hałasu podczas przerw sięga nawet 110 decybeli! Nie tylko długotrwała ekspozycja, ale także uraz akustyczny spowodowany nagłym, bardzo głośnym dźwiękiem (np. wybuch) lub ekspozycja na wysokie ciśnienie może być przyczyną nagłego, trwałego uszkodzenia słuchu. Często po takim zdarzeniu pojawia się uciążliwe dzwonienie w uszach, które może być sygnałem uszkodzenia. Dlatego tak ważna jest ochrona słuchu poprzez stosowanie osłon uszu lub dźwiękoszczelnych zatyczek do uszu w miejscach o wysokim natężeniu hałasu. 

Diagnostyka niedosłuchu – jakie badania wykonać

Prawidłowa diagnoza niedosłuchu jest kluczowa dla ustalenia jego typu, głębokości oraz miejsca uszkodzenia słuchu (tzw. topodiagnostyka). Wymaga ona wykonania kompleksowych badań audiologicznych, które powinien zlecić lekarz laryngolog lub audiolog. Regularne badania słuchu, zwłaszcza raz do roku, są zalecane dla wczesnego wykrycia problemu. Podstawowe badania audiologiczne obejmują: 

• Audiometria tonalna – pozwala określić próg słyszalności dla różnych częstotliwości (tonów) i ustalić stopnie niedosłuchu. Jest to badanie psychofizyczne. 
• Audiometria mowy (audiometria słowna) – ocenia zdolność rozumienia mowy w różnych warunkach akustycznych, co jest szczególnie ważne dla oceny funkcjonalnej utraty słuchu. 
• Tympanometria (audometria impedancyjna) – mierzy ciśnienie w uchu środkowym i ruchomość błony bębenkowej oraz kosteczek słuchowych, pomagając zdiagnozować niedosłuch przewodzeniowy. 
• Otoemisja akustyczna (OAE) – badanie obiektywne, które ocenia funkcjonowanie zewnętrznych komórek słuchowych ślimaka. Stosowane m.in. w badaniach przesiewowych noworodków. 
• Potencjały wywołane pnia mózgu (ABR) – obiektywne badanie oceniające przewodnictwo impulsów nerwowych wzdłuż drogi słuchowej od ucha wewnętrznego do pnia mózgu. Pomaga zdiagnozować niedosłuch pozaślimakowy. 
• Badania behawioralne – zwłaszcza u dzieci, obserwacja reakcji na dźwięki. 

W niektórych przypadkach diagnostyka niedosłuchu może być uzupełniona o: 

• Badania obrazowe – takie jak rezonans magnetyczny (MRI) lub tomografia komputerowa (CT), które pozwalają uwidocznić struktury ucha wewnętrznego, nerwu słuchowego i mózgu, w celu wykrycia guzów, wad wrodzonych czy innych zmian patologicznych. 
• Badania genetyczne na niedosłuch – w celu identyfikacji obciążeń genetycznych odpowiedzialnych za utratę słuchu, co jest szczególnie ważne w przypadku niedosłuchu wrodzonego lub rodzinnego

Metody leczenia i rehabilitacji słuchu 

Leczenie niedosłuchu jest ściśle uzależnione od jego przyczyny, typu i stopnia zaawansowania. Celem jest poprawa słuchu, zapobieganie dalszej utracie oraz poprawa jakości życia pacjenta. W przypadku niedosłuchu przewodzeniowego, leczenie skupia się na usunięciu przeszkody lub naprawie uszkodzonych struktur. Może to obejmować: 

• Leczenie zachowawcze – np. usunięcie korka woskowego, leczenie farmakologiczne stanów zapalnych ucha (zapalenie ucha środkowego), podawanie antybiotyków czy sterydów. 
• Leczenie operacyjne (zabiegi chirurgiczne) – np. myringoplastyka (naprawa błony bębenkowej), tympanoplastyka (rekonstrukcja kosteczek słuchowych), stapedotomia (w otosklerozie) czy drenaż wentylacyjny (w przewlekłym wysiękowym zapaleniu ucha). 

Dla niedosłuchu odbiorczego, który często jest nieodwracalny, leczenie koncentruje się na protezowaniu narządu słuchu i rehabilitacji: 

• Aparaty słuchowe – wzmacniają dźwięki i są najczęstszą metodą wsparcia. Protetyk słuchu jest specjalistą odpowiedzialnym za dobór i dopasowanie aparatów słuchowych do indywidualnych potrzeb pacjenta. Istnieje możliwość refundacji zakupu aparatów słuchowych przez NFZ. 
• Implanty ślimakowe – są stosowane w przypadku głębokiego niedosłuchu lub głuchoty, gdy aparaty słuchowe nie przynoszą korzyści. Przekształcają dźwięki w impulsy elektryczne, które są bezpośrednio przesyłane do nerwu słuchowego. 
• Inne protezy słuchowe – takie jak implanty ucha środkowego czy aparaty słuchowe przytwierdzone do kości (BAHA), stosowane w specyficznych przypadkach. 

Niezależnie od typu niedosłuchu, ważnym elementem jest rehabilitacja słuchowa, która obejmuje ćwiczenia słuchowe, terapię mowy oraz wsparcie psychologiczne. Celem jest minimalizowanie deprywacji słuchowej i maksymalne wykorzystanie resztek słuchu. Terapia farmakologiczna może być również stosowana, zwłaszcza w przypadkach nagłego niedosłuchu, w celu ratowania słuchu. 

Profilaktyka i ochrona słuchu na co dzień 

Zapobieganie niedosłuchowi jest niezwykle ważne dla utrzymania zdrowia ogólnego i dobrej jakości życia. Skuteczna profilaktyka słuchu obejmuje kilka kluczowych aspektów: 

• Ochrona przed hałasem – unikanie długotrwałej ekspozycji na głośne dźwięki jest priorytetem. W hałaśliwym środowisku pracy (hałas przemysłowy) lub podczas uczestnictwa w imprezach czy koncertach, należy stosować osłony uszu lub dźwiękoszczelne zatyczki do uszu. Ważne jest również ograniczenie głośnego słuchania muzyki przez słuchawki. 
• Prawidłowa higiena uszu – regularne mycie uszu oraz usuwanie nadmiaru woskowiny za pomocą odpowiednich preparatów do czyszczenia uszu pomaga zapobiegać tworzeniu się korka woskowego, który jest częstą przyczyną niedosłuchu przewodzeniowego. Należy unikać używania patyczków higienicznych do wnętrza przewodu słuchowego, aby nie uszkodzić błony bębenkowej. 
• Unikanie przeciągów i zimna – szczególnie w chłodniejszych miesiącach, noszenie czapki może chronić uszy przed infekcjami i stanami zapalnymi ucha. 
• Zdrowy tryb życia – dieta bogata w witaminy z grupy B i magnez wspiera funkcjonowanie układu nerwowego, w tym nerwu słuchowego. Regularna aktywność fizyczna poprawia krążenie krwi, co jest korzystne również dla naczyń krwionośnych ucha wewnętrznego. Unikanie używek, takich jak alkohol (zaburzający równowagę elektrolitową w uchu wewnętrznym) i palenie papierosów (powodujące zwężenie naczyń krwionośnych), jest kluczowe dla zachowania dobrego słuchu. 
• Dbanie o słuch a choroby sercowo-naczyniowe – kontrola ciśnienia krwi i poziomu cholesterolu, a także leczenie chorób sercowo-naczyniowych, może pośrednio wpływać na zdrowie słuchu, ponieważ układ krążenia odgrywa rolę w prawidłowym funkcjonowaniu ucha wewnętrznego. 

Pamiętając o tych zasadach, możemy skutecznie zapobiegać wielu problemom ze słuchem i cieszyć się nim przez długie lata. 

Kiedy problemy ze słuchem wymagają konsultacji z lekarzem 

Wszelkie niepokojące objawy niedosłuchu, które utrzymują się lub nasilają, powinny skłonić do wizyty u specjalisty. Nie należy ignorować pierwszych objawów niedosłuchu, ponieważ wczesne wykrycie problemu często pozwala na skuteczniejsze leczenie i zapobieganie dalszej utracie słuchu. Konsultacja z lekarzem laryngologiem lub audiologiem jest wskazana, gdy zauważysz: 

• Trudności w rozumieniu mowy, zwłaszcza w hałasie lub podczas rozmów telefonicznych. 
• Potrzebę zwiększania głośności telewizora, radia czy rozmówcy. 
• Częste prośby o powtórzenie wypowiedzi. 
• Szumy uszne, dzwonienie, piski lub uczucie "pełności" w jednym lub obu uszach. 
• Trudności w słyszeniu dźwięków o wysokiej częstotliwości (np. dzwonek do drzwi, śpiew ptaków, głosy dzieci). 
• Nagłe pogorszenie słuchu, nawet jednostronne (niedosłuch ucha lewego lub prawego). 
• Zawroty głowy lub problemy z równowagą, które mogą towarzyszyć zaburzeniom słyszenia. 
• Ból ucha, wyciek z ucha lub inne objawy zapalenia ucha. 

Regularne badania słuchu, przynajmniej raz do roku, są szczególnie ważne dla osób pracujących w hałaśliwym środowisku, seniorów oraz tych, którzy mają obciążenia genetyczne lub przyjmują leki ototoksyczne. Pamiętaj, że wczesne diagnozowanie niedosłuchu i odpowiednio dobrane leczenie mogą znacząco poprawić jakość życia i zapobiec pogłębianiu się problemów ze słuchem