Boimy się mówić o śmierci, choć dotyczy każdego z nas. Dlaczego milczenie o końcu życia rani bardziej niż sama strata?

Mówienie o śmierci, choć jest ona najbardziej naturalnym wydarzeniem, wciąż pozostaje dla nas tematem tabu. Jak zmierzyć się z tematem kruchości życia, zwłaszcza gdy dotyka nas wiadomość o nieuleczalnej chorobie? Po początkowym szoku i niewierze w lekarską diagnozę, często brakuje nam słów. Sprawdź, jak odnaleźć wsparcie w tych trudnych chwilach. 

Przygotowanie na stratę i wsparcie w trudnym czasie 

Ojciec cały czas udawał, że dobrze się czuje. Nie przyznawał się do bólu. Nie chciał nas martwić. Wiedział, że umiera, ale nie udało nam się o tym porozmawiać - te słowa córki pacjenta hospicjum mogłoby powtórzyć wielu z nas. Dawniej ludzie umierali w domu, w otoczeniu bliskich. Żegnali się z nimi, godzili, przekazywali swoją wolę. Przy łożu śmierci stawali krewni i sąsiedzi. Był czas na czuwanie, modlitwę, ważne gesty.

Dzisiaj śmierć została odarta z majestatu, wypchnięta z naszego życia jak coś wstydliwego. Często ma miejsce w szpitalu pod nieobecność rodziny, a my nie wiemy, jak się wobec niej zachować. Nie umiemy mówić o śmierci - najbardziej intymnym, a zarazem naturalnym wydarzeniu w życiu człowieka.

Nie ma w tym naszej winy. Rozwój cywilizacji sprawił, że straciliśmy bezpośredni kontakt z przyrodą, a tym samym możliwość obserwowania jej rytmu. Zmienił się model rodziny. Najczęściej nie obserwujemy z bliska, jak starzeją się i umierają nasi dziadkowie, pradziadkowie. Śmierć jest więc dla nas czymś zupełnie nowym, niezrozumiałym i strasznym. Mimo to, pracownicy hospicjów opiekujący się umierającymi twierdzą, że nie powinna być tematem tabu w naszych domach; najlepiej oswajamy się z umieraniem, gdy o nim rozmawiamy. Pomagamy w ten sposób odchodzić naszym bliskim. I paradoksalnie, sami właśnie dzięki śmierci odnajdujemy głębszy, prawdziwy sens swojego życia. 

Memento mori - śmierć dotyczy każdego 

Ludziom młodym i w pełni zdrowym śmierć wydaje się tak odległa, że aż nierzeczywista. Wszyscy w głębi duszy łudzimy się, że nigdy nie nastąpi. O kruchości życia przypomina dopiero tak naprawdę nieuleczalna choroba. Na pierwszy plan wysuwa się ciało, bo od niego zależy nasze być albo nie być. Reszta jest nieważna. Choroba ciała staje się źródłem lęku, obaw przed bólem, niedołężnością, samotnością, sądem ostatecznym.

Lęk przed śmiercią, określany w psychologii jako lęk bazowy, jest często spychany ze świadomości, przybierając formę ogólnego niepokoju lub strachu przed nieznanym. Jedni mają odwagę mówić o tym wprost, inni sądzą, że taka rozmowa przybliży ich do śmierci, i unikają jej. To tak zwane odcinanie emocjonalne, mechanizm obronny, który zamiast pomóc, może zakrywać inne, niewyrażone uczucia i pogłębiać samotność w obliczu przemijania.

Uświadomienie sobie kruchości życia może prowadzić do przewartościowania życia i poszukiwania zadowolenia z życia w ostatnich chwilach, co jest kluczowe dla radzenia sobie z emocjami i strategii radzenia sobie z lękiem. Rzadko odwiedzamy konających przyjaciół czy sąsiadów. Uważamy, że przecież nie wypada; że w takich momentach chory powinien pozostać sam na sam z rodziną. W konsekwencji nie mamy pojęcia, jak się zachować, co mówić, kiedy umierającym jest ktoś spośród naszych najbliższych.

W takiej sytuacji rodzina musi się dopiero nauczyć postępowania ze śmiertelnie chorym. Najczęściej otoczenie jest tak samo przerażone jak chory, nie chce go zranić, omija temat śmierci i próbuje utrzymać prawdę w tajemnicy. Zdarza się również, że obie strony są świadome beznadziejności sytuacji, ale nie mówią o tym, żeby nie sprawiać sobie wzajemnie przykrości, zastępując rozmowę nieustannie powtarzanym pytaniem: „jak się czujesz?”.

To rodzaj ucieczki przed problemem, który potęguje samotność i bezradność zarówno u chorego, jak i jego rodziny, uniemożliwiając wsparcie emocjonalne i wsparcie praktyczne. Wyrażanie uczuć i otwarta rozmowa z osobą chorą pomaga nie tylko umierającemu w przepracowaniu żałoby i uporządkowaniu spraw, ale także bliskim w późniejszym radzeniu sobie ze stratą i zmniejszaniu poczucia winy.

Rozmowa jest częścią przygotowania na śmierć, dającego poczucie kontroli nad ostatnimi sprawami, w tym dyspozycjami na wypadek śmierci i formalnościami za życia, takimi jak przygotowanie do pogrzebu czy wybór formy pochówku. 

Wydawałoby się, że czas od wyjścia ze szpitala jest dla śmiertelnie chorego tylko czekaniem na koniec. „Przykro mi, ale nic się już nie da zrobić”. Te słowa lekarza wielu pacjentów traktuje jak wyrok. Do jego wykonania pozostaje zwykle jeszcze kilka miesięcy, tygodni, dni. Bywa, że ostatnie miesiące czy tygodnie życia, czyli faza terminalna, stają się niezwykle cennym i pięknym okresem. Jest wreszcie okazja, by spotkać się z dawno niewidzianym krewnym, przebaczyć sąsiadowi, uporządkować sprawy majątkowe, zrzucić z serca dręczącą tajemnicę.

To wszystko chory może zrealizować właśnie za pośrednictwem bliskich. Nie dokona tego, jeśli nie przełamią wspólnie bariery milczenia na temat śmierci. Ten czas intensywnego przewartościowania życia pozwala na podjęcie nowego planu na życie, nie tylko dla umierającego, ale i dla jego bliskich, co jest istotne dla akceptowania zmian. Przygotowanie do żałoby może nastąpić również poprzez realne doświadczanie zmian w życiu, na przykład podział ról w rodzinie czy przejęcie opieki nad chorym, jeszcze przed samą śmiercią, co sprzyja adaptacji do życia po stracie. Ten okres pozwala na świadome dbanie o sumienie i kondycję duchową, szczególnie dla osób wierzących, które dzięki temu odchodzą z nadzieją i pogodzeniem się z losem, w przeciwieństwie do niepewności po śmierci u osób niewierzących. 

Od buntu do akceptacji śmierci: etapy umierania 

Nagła wiadomość o nieuleczalnej chorobie powoduje, że człowiek doznaje wstrząsu, jest zdezorientowany. Zaraz potem zaczyna zaprzeczać wszystkiemu, co mówią lekarze: - To jakaś pomyłka. Niemożliwe, żebym był tak poważnie chory.

Ten początkowy szok i zaprzeczenie są mechanizmem przetrwania, pomagającym radzić sobie z przytłaczającą rzeczywistością straty. Powoli jednak okrutna prawda zaczyna docierać do jego świadomości. Narasta złość przeciwko całemu światu, również przeciwko sobie. Chory nie potrafi zaakceptować własnej ułomności, utraty pozycji w rodzinie i firmie.  

Szczególny gniew odczuwają mężczyźni będący na kierowniczych stanowiskach. Nie potrafią pogodzić się z faktem, że świat rządzi się innymi prawami niż te, które oni ustanowili. Że nieodłącznymi elementami życia są cierpienie i śmierć. Po pewnym czasie chory rezygnuje jednak z buntu i zaczyna się targować. Próbuje odwlec moment śmierci - do ślubu córki, do narodzin wnuka. Potem przestaje wierzyć w sens tych zabiegów i wpada w depresję. Nie chce przyjmować leków, jeść. Wreszcie dojrzewa do akceptacji choroby i śmierci.

I o dziwo, to mu daje spokój. Staje się życzliwy dla otoczenia i samego siebie. Zaczyna nawet cieszyć się chwilą. Ten rodzaj dystansu jest niemal nieosiągalny dla ludzi zdrowych. Warto podkreślić, że etapy umierania, podobnie jak etapy żałoby, nie są liniowe, ale często przebiegają spiralnie, wzajemnie na siebie wpływając, co stanowi złożony proces pogodzenia się. Akceptacja nie oznacza braku bólu czy zapomnienia o zmarłym, lecz potwierdzenie, że śmierć nastąpiła i że życie musi toczyć się dalej, prowadząc do równowagi emocjonalnej i nowej równowagi w życiu. 

Czym jest żałoba i jak przebiega jej proces 

Śmierć najukochańszej osoby to nie koniec, ale początek bólu dla tych, którzy zostali. Żałoba jest naturalną reakcją na stratę bliskiej osoby, a także na inne ważne straty, nie tylko po śmierci bliskiej osoby, ale także po rozstaniu, poronieniu, martwych narodzinach czy śmierci ukochanego zwierzęcia. Jest to złożony proces psychologiczny i proces duchowy, który wymaga czasu i jest indywidualny dla każdego.

Jego etapy często przebiegają spiralnie, a nie linearnie, wzajemnie na siebie wpływając, co prowadzi do dynamicznych zmian emocjonalnych i psychologicznych. W przypadku choroby nowotworowej żałoba po zmarłym zaczyna się jeszcze przed jego śmiercią. Rozpaczy towarzyszy całkowita dezorganizacja życia. Podczas żałoby trzeba je uporządkować na nowo. Dawniej uważano, że przez trzy dni po śmierci dusza zmarłego przebywa w domu.

Ale nasi zmarli nigdy od nas nie odchodzą, są obecni w myślach, wracają w snach. Pocieszamy się, że kiedyś się spotkamy w świecie bez bólu i cierpienia. Czas trwania żałoby jest bardzo indywidualny i nie ma określonego terminu zakończenia; każdy przeżywa ją we własnym tempie. Wszystkie emocje doświadczane podczas żałoby, w tym smutek, gniew, poczucie winy, zagubienie, są uprawomocnione i normalne. Tłumienie emocji, czyli odcinanie emocjonalne, jedynie odwleka proces terapeutyczny i utrudnia powrót do równowagi. Jeśli jednak wracają one w tym czasie do codziennego funkcjonowania: pracy, szkoły, domowych obowiązków, nie ma powodu do niepokoju. 

Objawy żałoby: emocjonalne, fizyczne i poznawcze 

Żałoba ma rozmaite objawy, które mogą manifestować się na wielu płaszczyznach. Do szczegółowych objawów emocjonalnych żałoby należą lęk, tęsknota, zagubienie, intensywne poczucie winy i bezradności, a także głęboki smutek, gniew i poczucie pustki. Niczemu nie można się dziwić, każdy reaguje po swojemu. Behawioralne objawy żałoby obejmują zaburzenia snu i zaburzenia apetytu, sny o zmarłym, wycofywanie się z życia społecznego, unikanie sytuacji przypominających o stracie, nadmierną aktywność lub diametralne zmiany w życiu.

Często pojawia się również tendencja do odwiedzania miejsc związanych ze zmarłym lub noszenia jego przedmiotów, co jest formą utrzymywania kontaktu ze zmarłym. Niektórzy płaczą, inni nie znajdują w tym ulgi, wiele osób odczuwa fizyczny ból i choruje. Bywa, że ludzie rzucają się w wir pracy, aby zmęczyć się i nie myśleć, co jest próbą ucieczki od wyrażania żalu. Poznawcze objawy żałoby to niedowierzanie, poczucie oderwania od rzeczywistości lub zaprzeczenia, ciągłe myślenie o zmarłym, wrażenie jego obecności (wzrokowe, słuchowe, czyli tak zwane pseudohalucynacje), trudności z koncentracją, upośledzenie pamięci krótkotrwałej i brak poczucia celu. 

Somatyczne objawy żałoby mogą objawiać się jako ścisk w żołądku, gardle lub klatce piersiowej, trudności z oddychaniem, brak energii, osłabienie mięśni, wymioty, omdlenia, suchość w jamie ustnej i uczucie depersonalizacji. 

Strategie radzenia sobie ze stratą i dbanie o siebie 

Istnieje wiele strategii radzenia sobie z żałobą, które mogą pomóc w procesie zdrowienia. Aktywne strategie radzenia sobie ze stratą to między innymi wyrażanie uczuć poprzez rozmowę, pisanie, sztukę lub inne formy ekspresji. Niezwykle ważne jest dbanie o siebie, zarówno o zdrowie fizyczne (zdrowe jedzenie, regularne ćwiczenia, odpowiednia ilość snu), jak i zdrowie psychiczne w procesie żałoby. 

Podtrzymywanie pamięci o bliskiej osobie i wspomnień o zmarłym może pomóc w procesie gojenia. Można to robić poprzez kontynuowanie jego dzieła, tworzenie pamiątkowych albumów, posadzenie drzewa lub posadzenie kwiatów w jego intencji, a także poprzez dbałość o nagrobek. Wiele osób angażuje się w działalność charytatywną lub rozwija nowe hobby, które były ważne dla zmarłego, co jest formą uhonorowania zmarłego. Stopniowe znajdowanie nowego sensu i celu w życiu pomaga stopniowo odbudowywać poczucie sensu i radości, co prowadzi do odbudowywania życia po stracie. Szukanie wsparcia społecznego u bliskich, przyjaciół czy w grupach wsparcia również ma kluczowe znaczenie. 

Rola wiary, duchowości i rytuałów w procesie żałoby 

Wiara i duchowość mogą znacząco wpływać na proces godzenia się ze śmiercią, zapewniając spokój, akceptację woli Bożej, siłę w modlitwie oraz optymizm u osób wierzących, które żyły w zgodzie z wartościami religijnymi. Ufność w życie wieczne, łaskę uświęcającą i Boże miłosierdzie daje nadzieję i pomaga w pojednaniu z Bogiem. W przeciwieństwie do tego, osoby niewierzące lub dalekie od Boga mogą doświadczać większej niepewności po śmierci i zadawać sobie trudne pytania egzystencjalne. Ważną rolę w procesie żałoby odgrywają rytuały.

Ceremonia pogrzebowa i stypa stanowią ważne momenty dla ukojenia, umożliwiając pożegnanie zmarłego, wspólne wspomnienia i wzajemne wsparcie. Dla osób wierzących, przygotowanie na śmierć obejmuje również przyjęcie sakramentu spowiedzi i sakramentu namaszczenia chorych, które zapewniają ulgę, pojednanie z Bogiem i pomagają w dbaniu o sumienie. Sens tych sakramentów polega na przygotowaniu duszy na spotkanie z Bogiem w stanie łaski uświęcającej, co daje wewnętrzny spokój. Regularna formacja duchowa, lektura Słowa Bożego i rachunek sumienia pomagają w utrzymaniu czystego serca i przygotowaniu na śmierć naturalną, bez względu na to, czy życie dobiega końca w stanie agonalnym czy w spokoju. 

Kiedy żałoba wymaga pomocy specjalisty 

Jeśli jednak jeszcze po dwóch latach osoba osierocona nie potrafi odnaleźć się w nowej sytuacji, należy rozważyć konsultację z profesjonalistą. Mówimy wówczas o żałobie patologicznej, zwanej również powikłaną żałobą, która dotyczy około 10-20% osób w żałobie. Jest to stan, który nigdy się nie kończy i wymaga interwencji specjalistycznej, często prowadząc do upośledzenia psychologicznego, upośledzenia socjalnego lub upośledzenia medycznego.

Jej objawy, takie jak nadmierny żal, beznadziejność, bezsenność, czy myśli samobójcze, wskazują na potrzebę wsparcia. Zamiast zamykania w sobie, należy szukać pomocy. Żałobie patologicznej mogą towarzyszyć poważne zaburzenia psychiczne, takie jak ataki lękowe, nadużywanie alkoholu lub substancji psychoaktywnych, depresja kliniczna, zespół stresu pourazowego (PTSD) oraz inne zaburzenia psychotyczne. W takich przypadkach niezbędna jest pomoc terapeuty, psychiatry lub psychoonkologa, a czasem włączenie odpowiednich leków. 

Istnieją specyficzne czynniki ryzyka żałoby patologicznej, które predysponują do jej wystąpienia. Należą do nich czynniki osobiste (np. silna więź oparta na gniewie ze zmarłym, liczne straty w przeszłości, niski poziom tolerancji stresu), okolicznościowe (np. nagła śmierć, nieoczekiwana śmierć, traumatyczne przeżycie, śmierć dziecka, samobójstwo, śmierć współmałżonka), historyczne (np. brak poczucia bezpieczeństwa w dzieciństwie) i społeczne (np. brak wsparcia społecznego, śmierć nieakceptowana społecznie, odrzucanie pomocy). W przypadku pojawienia się tych objawów, zwłaszcza gdy ból nie ustępuje, a codzienne funkcjonowanie jest znacznie upośledzone, należy niezwłocznie zgłosić się do specjalistów.

Grupy wsparcia mogą również stanowić cenne źródło wsparcia psychoterapeutycznego i wsparcia społecznego, pomagając w przepracowaniu żałoby i przystosowaniu się do nowej rzeczywistości, oferując nieoceniające traktowanie i możliwość analizy sytuacji śmierci. Proces ten to nie stagnacja, lecz dynamiczna terapia, często oparta na terapii behawioralno-poznawczej, mająca na celu przepracowanie traumy. 

Znalezienie nowego sensu po stracie 

Żałoba, choć bolesna, może być procesem wzrostu i uzdrowienia, prowadzącym do przewartościowania ideałów, głębokiej przebudowy życia i odnalezienia nowego poczucia nadziei. Po przejściu przez etapy żałoby, życie może zacząć przypominać to sprzed straty. Pojawiają się wyjścia towarzyskie, śmiech, odczuwanie szczęścia i miłości – co jest normalnym i zdrowym etapem. Pojawia się ulga, a życie przestaje być życiem bez celu. 

Takie uczucia nie świadczą o braku szacunku do zmarłego, ale o prawidłowym przeżyciu żałoby i możliwości odbudowania poczucia sensu i radości w nowej rzeczywistości. Oznacza to, że udało nam się nauczyć się żyć na nowo, osiągnąć akceptację straty i powrót do normalnego funkcjonowania. Zmiany w życiu są z reguły pozytywne i pomagają w ułożeniu sobie życia w zgodzie ze sobą, prowadząc do reorganizacji życia i odnalezienia nowej równowagi. To jest prawdziwy powrót do życia. 

Miesięcznik "Zdrowie"