Immunoonkologia pomocą w 11 rodzajach nowotworów. Na czym polega leczenie i kto może skorzystać?

Immunoonkologia skupia się na nowoczesnym podejściu do leczenia chorób nowotworowych. Jej celem jest wykorzystanie układu odpornościowego danego pacjenta do zwalczania określonego schorzenia. W przeciwieństwie do tradycyjnych metod leczenia, które bezpośrednio niszczą komórki nowotworowe, immunoonkologia mobilizuje naturalne mechanizmy obronne organizmu, by rozpoznały i zniszczyły raka. Na czym polega i które rodzaje raka można nią leczyć?

Spis treści

1. Immunoonkologia - na czym polega?
2. Jak działa immunoonkologia? 6 głównych mechanizmów
3. Immunoonkologia - kiedy stosuje się takie leczenie?
4. Immunoonkologia - czy jest dostępna w Polsce?
5. Immunoonkologia – zalety
6. Immunoterapia nowotworów – jak zadbać o bezpieczeństwo chorego

Immunoonkologia - na czym polega?

Immunoonkologia to rodzaj leczenia polegający na immunoterapii. A to oznacza, że angażując siły układu odpornościowego specjaliści, walczą z chorobą nowotworową. Za pomocą specjalnie spersonalizowanego leczenia, aktywując oraz wzmacniając naturalne mechanizmy, organizm uczy się jak zwalczać komórki rakowe. Poniżej wyjaśniamy mechanizm działania poszczególnych leków immunoterapeutycznych oraz wskazania do ich zastosowania.

Zasady immunoonkologii można opisać w kilku krokach, uwzględniając poszczególne etapy i mechanizmy. Na początku układ odpornościowy rozpoznaje komórki nowotworowe, które są w stanie ukrywać się przed limfocytami T. Komórki rakowe stosują różne mechanizmy hamujące odpowiedź immunologiczną za sprawą aktywacji tzw. punktów kontrolnych. 

Dzięki immunoterapii układ odpornościowy odzyskuje zdolność rozpoznawania oraz zwalczania zmian nowotworowych za sprawą:

• blokowania punktów kontrolnych,
• dostarczania aktywnych limfocytów,
• stymulowania odpowiedzi przeciwnowotworowej.

Jak działa immunoonkologia? 6 głównych mechanizmów

Terapia immunologiczna stosowana w leczeniu chorób nowotworowych opiera się na sześciu głównych mechanizmach, a każdy z nich ma swoje określone zadania. Dlatego poniżej opisujemy pokrótce każdy z nich:

1. Aktywacja układu odpornościowego. Immunoterapia ogólnie polega na pobudzaniu naturalnej zdolności organizmu do walki z nowotworem. W tym kontekście:

• Zwiększana jest aktywność limfocytów T, które są kluczowymi komórkami odpowiedzialnymi za niszczenie zainfekowanych lub nowotworowych komórek.
• Aktywowane są także inne elementy układu odpornościowego, takie jak komórki NK (natural killer), makrofagi oraz komórki dendrytyczne, które rozpoznają i prezentują antygeny nowotworowe limfocytom.
• Celem tej terapii jest wzmocnienie lub przywrócenie odpowiedzi immunologicznej, która może być osłabiona lub zahamowana przez nowotwór.

2. Inhibitory punktów kontrolnych (checkpoint inhibitors). Punkty kontrolne to molekularne „hamulce” regulujące aktywność limfocytów T, chroniące organizm przed nadmierną reakcją immunologiczną. Nowotwory często wykorzystują te mechanizmy do unikania wykrycia przez układ odpornościowy.

• Inhibitory punktów kontrolnych (np. anty-PD-1, anty-PD-L1, anty-CTLA-4) to przeciwciała blokujące te „hamulce”.
• Pozwala to limfocytom T odzyskać aktywność i skutecznie niszczyć komórki nowotworowe.
• Stosowane są m.in. w leczeniu czerniaka, raka płuca, raka nerki, raka pęcherza.

3. Immunoterapia komórkowa. To zaawansowana forma terapii polegająca na modyfikowaniu komórek odpornościowych pacjenta:

• Najczęściej stosowana forma to CAR-T (Chimeric Antigen Receptor T-cell therapy) – limfocyty T są genetycznie modyfikowane, aby wyrażały specjalne receptory (CAR), które rozpoznają antygeny na powierzchni komórek nowotworowych.
• Po wstrzyknięciu z powrotem do organizmu, komórki te są wysoce specyficzne i skuteczne w niszczeniu nowotworu.
• Terapia CAR-T wykazuje szczególną skuteczność w leczeniu nowotworów hematologicznych, np. chłoniaków czy białaczek.

4. Przeciwciała monoklonalne - to laboratoryjnie wytwarzane przeciwciała skierowane przeciwko konkretnym cząsteczkom (antygenom) na powierzchni komórek nowotworowych.

• Mogą działać bezpośrednio – wiążą się z komórką nowotworową, powodując jej śmierć lub zahamowanie wzrostu.
• Mogą też działać pośrednio – przyciągają inne komórki odpornościowe, które niszczą komórkę nowotworową.
• Czasem przeciwciała są sprzężone z toksyną, radioizotopem lub lekiem, dostarczając śmiertelny ładunek bezpośrednio do komórki rakowej. Przykłady: trastuzumab (HER2+ rak piersi), rituksymab (CD20+ chłoniaki).

5. Szczepionki przeciwnowotworowe - celem tych szczepionek nie jest zapobieganie nowotworowi (choć istnieją także takie, np. przeciw HPV), lecz leczenie poprzez wywołanie specyficznej odpowiedzi immunologicznej:

• Zawierają antygeny nowotworowe lub komórki nowotworowe, które uczą układ odpornościowy rozpoznawać i niszczyć komórki raka.
• Szczepionki mogą być personalizowane, oparte na mutacjach występujących konkretnie w nowotworze danego pacjenta. Przykład: Provenge (sipuleucel-T) – szczepionka terapeutyczna dla pacjentów z rakiem prostaty.

6. Cytokiny i modulatory układu odpornościowego - to naturalnie występujące białka, które regulują aktywność komórek odpornościowych. W terapii nowotworowej stosuje się:

• Interleukiny (np. IL-2) – stymulują wzrost i aktywność limfocytów T.
• Interferony (np. IFN-α) – zwiększają ekspresję antygenów na komórkach nowotworowych i aktywują inne komórki odpornościowe.
• Modulatory, jak np. lenalidomid, mogą działać wielokierunkowo: wzmacniać odporność, zmieniać mikrośrodowisko nowotworu, hamować angiogenezę.

Stosowane są zazwyczaj w połączeniu z innymi terapiami w leczeniu np. czerniaka, raka nerkowokomórkowego, szpiczaka mnogiego.

Immunoonkologia - kiedy stosuje się takie leczenie?

Leczenie immunologiczne w onkologii stosuje się głównie w przypadku zaawansowanych stadiów chorób nowotworowych. W grę wchodzą zmiany nieoperacyjne, czy obecność przerzutów. Niemniej ostateczna decyzja dotycząca wdrożenia tego rodzaju leczenia zawsze zostaje po stronie lekarza prowadzącego. Natomiast wskazaniem do wdrożenia terapii są takie rodzaje chorób jak:

1. Czerniak skóry i błon śluzowych: Zarówno w stadium zaawansowanym, jak i w leczeniu uzupełniającym po operacji.
2. Rak płuca (niedrobnokomórkowy i drobnokomórkowy): Często w połączeniu z chemioterapią, a czasem jako terapia samodzielna.
3. Rak nerki: Immunoterapia jest skuteczną opcją leczenia zaawansowanego raka nerki.
4. Rak urotelialny: Dotyczy nowotworów pęcherza moczowego i górnych dróg moczowych.
5. Rak głowy i szyi: Immunoterapia może być stosowana w leczeniu zaawansowanego raka płaskonabłonkowego głowy i szyi.
6. Chłoniaki: Szczególnie chłoniak Hodgkina, ale również inne rodzaje chłoniaków.
7. Rak przełyku, połączenia żołądkowo-przełykowego i rak żołądka: Immunoterapia jest coraz częściej stosowana w tych nowotworach.
8. Rak jelita grubego: W zaawansowanych stadiach, szczególnie u pacjentów, u których występuje pewien profil genetyczny.
9. Rak piersi: Szczególnie potrójnie ujemny rak piersi.
10. Międzybłoniak opłucnej: Immunoterapia jest jedną z opcji leczenia tego rzadkiego i agresywnego nowotworu.
11. Rak trzonu macicy: Immunoterapia jest badana w leczeniu tego nowotworu.

Immunoonkologia - czy jest dostępna w Polsce?

Tak, już od 2014 roku stosuje się immunoterapię w onkologii. Natomiast w ostatnim czasie, a ściślej od 1 kwietnia 2024 na liście leków refundowanych znalazły się nowe terapie, a mianowicie:

• skojarzenia durwalumab + tremelimumab w raku płuca,
• cemiplimab w raku szyjki macicy,
• dostarlimab + chemioterapia oraz nowe wskazania dla niwolumabu (czerniak).

Ponadto od 1 lipca 2025 roku na listę leków refundowanych stosowanych w onkologii włączono:

1. Pembrolizumab – stosowany w raku szyjki macicy (linia I – w skojarzeniu z chemioterapią).
2. Niwolumab – w skojarzeniu z kabozantynibem w I linii leczenia raka nerki.
3. Cemiplimab – dopuszczony w I linii niedrobnokomórkowego raka płuca (oznaczenie PD-L1 ≥ 1 %) w skojarzeniu z chemioterapią.
4. Atezolizumab – w wersji podskórnej, we wszystkich refundowanych wskazaniach (m.in. rak płuca/międzybłoniak opłucnej).
5. Durwalumab + tremelimumab – dodane już w kwietniu w leczeniu niedrobnokomórkowego raka płuca I linii.
6. Enhertu (trastuzumab derukstekan) – przeciwciało skoniugowane z lekiem cytotoksycznym, stosowane w HER2-low raku piersi po wcześniejszych liniach leczenia.

Immunoonkologia – zalety

Terapia immunoonkologiczna, w porównaniu do innych metod leczenia raka, jest bezpieczna dla organizmu. W trakcie jej trwania zostają atakowane tylko komórki nowotworowe. Zdrowe komórki zostają oszczędzone lub nieznacznie uszkodzone (immunoonkologia charakteryzuje się niską toksycznością w stosunku do narządów nieobjętych chorobą).

Dotychczasowe terapie: chemio- i radioterapia, oprócz tego, że niszczą komórki nowotworowe, powodują także bardzo duże spustoszenie w zdrowych komórkach i narządach organizmu. Nie wspominając o skutkach ubocznych terapii z wykorzystaniem cytostatyków, sterydów i naświetlań. Skutki uboczne terapii immunoonkologicznej są stosunkowo łatwe do opanowania.

Dzięki immunoterapii układ odpornościowy może zapamiętywać sposób rozpoznawania komórek nowotworowych. Organizm wie, jak poradzić sobie z komórkami nowotworowymi danego typu i samodzielnie już może powstrzymywać ewentualne nawroty raka po zakończonym leczeniu (ma trwałe działanie przeciwnowotworowe).

Dzięki temu terapia immunoonkologiczna stwarza szansę na długoterminowe przeżycie i dobrą jakość życia dla wielu pacjentów z różnymi zaawansowanymi chorobami nowotworowymi, dla których wcześniej prognozy były bardzo niekorzystne.

Pacjenci ci mogliby wrócić do pracy, jak i zdrowo i aktywnie żyć przez wiele lat. Tradycyjna terapia, mimo że wykazano jej obiecujące działanie przeciwnowotworowe, nie daje długotrwałych efektów i w związku z tym nie przekłada się to na wzrost długotrwałego przeżycia.

Co więcej, immunoonkologia może być skuteczna w leczeniu wielu rodzajów nowotworów, ponieważ działanie tej metody polega na aktywowaniu układu odpornościowego do walki z rakiem, w odróżnieniu od działania bezpośrednio na guz.

Immunoterapia nowotworów – jak zadbać o bezpieczeństwo chorego

Leczenie systemowe nowotworów prowadzi u części chorych do wystąpienia objawów toksycznych. Stosowane w nowoczesnej immunoterapii blokery punktów kontrolnych obarczone są specjalnym rodzajem objawów niepożądanych. Wynikają one z „pobudzenia” układu immunologicznego i reakcji autoimmunizacyjnych. Znane są jako „immune related adverse events (irAE)” i charakteryzują się nieinfekcyjnym zapaleniem licznych narządów.

Do najczęściej obserwowanych zaburzeń należą zapalenia narządów wydzielania wewnętrznego (np. tarczycy), przewodu pokarmowego (zapalenia jelit, wątroby), skóry, powikłania neurologiczne, kardiologiczne. Jednym z najpoważniejszych jest zapalenie śródmiąższowe płuc, określane, jako „checkpoint inhibitor pneumonitis (CIP)”, mogące prowadzić do niewydolności oddechowej. Immunologiczne objawy niepożądane klasyfikowane są w zależności od stopnia nasilenia objawów w skali 1-5, w stopniach najwyższych mogą prowadzić do zgonu.

W większości przypadków zaprzestanie stosowania immunoterapii i włączenie leczenia glikokortykosteroidami jest skuteczne w opanowaniu groźnych objawów. Dlatego niezwykle ważne jest ich właściwe rozpoznanie. Objawy niepożądane mogą wystąpić w każdym okresie immunoterapii, niezależnie od rodzaju leczonego nowotworu, a obraz kliniczny nie jest specyficzny, może być trudny do odróżnienia od zapalenia infekcyjnego lub progresji nowotworu.

Rozpoznanie tych powikłań wymaga zastosowania odpowiedniej diagnostyki, której zasady zostały opracowane. Chorzy z objawami zajęcia różnych narządów w przebiegu immunoterapii mogą szukać porady u lekarzy różnych specjalności. Wiedza na ten temat wymaga więc szczególnej popularyzacji w środowisku pracowników ochrony zdrowia, ale także pacjentów i ich opiekunów.

Magdalena Siraga