Czynniki ryzyka raka kolczystokomórkowego – kto jest najbardziej narażony?

Rak kolczystokomórkowy to jeden z najczęściej występujących nowotworów złośliwych skóry. Poznaj najważniejsze przyczyny jego rozwoju, czynniki ryzyka oraz rokowania, które mogą zależeć od momentu diagnozy i rodzaju leczenia.

Czym jest rak kolczystokomórkowy – definicja i typy raka kolczystokomórkowego

Rak kolczystokomórkowy (ang. squamous cell carcinoma, SCC) to drugi pod względem częstości występowania nowotwór złośliwy skóry. Rozwija się z komórek kolczystych naskórka, czyli keratynocytów, i najczęściej występuje w miejscach narażonych na promieniowanie słoneczne, czyli twarzy, uszach, szyi, grzbietach rąk oraz przedramionach. Może jednak pojawić się również na błonach śluzowych, narządach płciowych czy kończynach dolnych.

W odróżnieniu od raka podstawnokomórkowego (BCC), rak kolczystokomórkowy ma wyższy potencjał do występowania przerzutów, szczególnie do regionalnych węzłów chłonnych. Nieleczony może prowadzić do znacznych zniszczeń miejscowych, a w zaawansowanych przypadkach także do śmierci pacjenta.

Wyróżnia się kilka typów raka kolczystokomórkowego:

• rak kolczystokomórkowy rogowaciejący – najczęstszy typ, charakteryzujący się obecnością rogowacenia w komórkach nowotworowych;
• rak kolczystokomórkowy nierogowaciejący – bardziej agresywny, słabiej zróżnicowany histologicznie;
• rak kolczystokomórkowy wrzodziejący – szybko naciekający, może przypominać niegojącą się ranę;
• rak kolczystokomórkowy brodawkujący – przypomina brodawkę, wolniej rośnie i rzadziej daje przerzuty.

Ten nowotwór może również występować w ramach zmian przedrakowych, takich jak rogowacenie słoneczne (aktyniczne) czy choroba Bowena, które uznaje się za stany o podwyższonym ryzyku transformacji w raka kolczystokomórkowego.

Przyczyny powstawania raka kolczystokomórkowego

Główną przyczyną rozwoju raka kolczystokomórkowego skóry jest długotrwała i intensywna ekspozycja na promieniowanie UV – zarówno naturalne (słońce), jak i sztuczne (solaria). Promieniowanie ultrafioletowe uszkadza materiał genetyczny komórek skóry, prowadząc do mutacji i niekontrolowanego namnażania się komórek naskórka. Ryzyko zachorowania zwiększa się w przypadku osób pracujących na zewnątrz, uprawiających sporty na świeżym powietrzu oraz osób o jasnej karnacji.

Istotnym czynnikiem etiologicznym są również wirusy brodawczaka ludzkiego (HPV), szczególnie typy onkogenne 16 i 18. Zakażenia HPV są istotne zwłaszcza w raku kolczystokomórkowym lokalizującym się na błonach śluzowych jamy ustnej, narządów płciowych i odbytu.

Do pozostałych przyczyn powstawania tego nowotworu należą:

• przewlekłe stany zapalne skóry (np. owrzodzenia, blizny po oparzeniach),
• ekspozycja na czynniki chemiczne (arsen, smoła, sadza),
• immunosupresja (np. u osób po przeszczepach, chorych na AIDS),
• choroby genetyczne związane z defektem naprawy DNA (xeroderma pigmentosum, zespół Gorlina-Goltza),
• przewlekłe drażnienie mechaniczne skóry.

Zjawisko kancerogenezy w raku kolczystokomórkowym jest procesem wieloetapowym. Rozpoczyna się od uszkodzenia DNA komórek przez czynniki rakotwórcze, co prowadzi do akumulacji mutacji, a następnie do niekontrolowanego podziału komórek i powstania guza nowotworowego. W przypadku braku interwencji, komórki nowotworowe mogą naciekać głębsze warstwy skóry i powodować przerzuty.

Czynniki ryzyka i diagnostyka raka kolczystokomórkowego

Rak kolczystokomórkowy rozwija się najczęściej u osób starszych, jednak wzrost zachorowań obserwuje się również wśród młodszych pacjentów, głównie z powodu nadmiernej ekspozycji na słońce bez ochrony UV.

Do głównych czynników ryzyka zalicza się:

• wiek powyżej 60. roku życia,
• jasny fototyp skóry (typ I i II Fitzpatricka),
• przewlekła ekspozycja na słońce lub promieniowanie UV,
• obecność stanów przedrakowych (np. rogowacenie słoneczne),
• immunosupresja,
• przewlekłe zapalne choroby skóry lub niezagojone rany,
• ekspozycja zawodowa na substancje chemiczne (arsen, smoła, oleje przemysłowe),
• infekcje HPV,
• palenie tytoniu.

Diagnostyka raka kolczystokomórkowego rozpoczyna się od dokładnego badania fizykalnego, w tym oceny skóry oraz węzłów chłonnych. Zmiana podejrzana o nowotworową powinna zostać zbadana dermatoskopowo lub wideodermatoskopowo.

Złotym standardem diagnostycznym jest biopsja, czyli pobranie fragmentu zmiany skórnej do badania histopatologicznego, które pozwala określić typ raka, jego złośliwość oraz głębokość nacieku. W przypadku podejrzenia zaawansowanego stadium, wykonuje się dodatkowe badania obrazowe takie jak:

- USG regionalnych węzłów chłonnych,

- tomografia komputerowa (CT),

- rezonans magnetyczny (MRI),

- w niektórych przypadkach także PET-CT.

W sytuacjach wymagających szczegółowej oceny zaawansowania nowotworu, przeprowadza się biopsję cienkoigłową (FNAB) podejrzanych węzłów chłonnych lub innych ognisk przerzutów.

Rokowania i leczenie raka kolczystokomórkowego w Polsce

Rokowanie w przypadku raka kolczystokomórkowego jest w dużej mierze, jak to zwykle bywa, uzależnione od stopnia zaawansowania nowotworu w momencie postawienia diagnozy. 

Zmiany wykryte wcześnie, ograniczone jedynie do naskórka i nieprzekraczające błony podstawnej, mają bardzo dobre rokowanie. Wówczas wskaźnik 5-letniego przeżycia przekracza 95%. Z kolei w przypadkach nowotworów o wysokim stopniu złośliwości lub z przerzutami do węzłów chłonnych, przeżywalność znacząco się obniża.

W Polsce dostępnych jest kilka metod leczenia raka kolczystokomórkowego, w zależności od lokalizacji, wielkości guza, wieku pacjenta oraz ogólnego stanu zdrowia:

• Chirurgiczne usunięcie guza – podstawowa i najskuteczniejsza metoda leczenia. Polega na wycięciu zmiany z odpowiednim marginesem zdrowych tkanek. W niektórych przypadkach stosuje się chirurgię mikrograficzną Mohsa, zwłaszcza w trudno dostępnych lokalizacjach (twarz, uszy, powieki).
• Radioterapia – stosowana jako leczenie uzupełniające po zabiegu chirurgicznym, bądź jako alternatywa dla pacjentów, którzy nie kwalifikują się do operacji.
• Leczenie miejscowe – w przypadku wczesnych postaci raka można stosować leki miejscowe, takie jak imikwimod lub 5-fluorouracyl. Inne opcje to krioterapia (zamrażanie zmiany), laseroterapia i terapia fotodynamiczna.
• Immunoterapia i terapie celowane – w przypadku zaawansowanego raka kolczystokomórkowego z przerzutami stosuje się nowoczesne leki ukierunkowane molekularnie (np. cetuksymab – inhibitor receptora EGFR) oraz inhibitory punktów kontrolnych układu odpornościowego (np. cemiplimab, pembrolizumab).
• Chemioterapia – ma ograniczone zastosowanie i zarezerwowana jest głównie dla przypadków, w których inne formy leczenia nie przyniosły rezultatów.

Właściwe i wczesne rozpoznanie oraz wdrożenie skutecznego leczenia mają kluczowe znaczenie dla rokowania pacjenta. Z tego względu niezwykle istotna jest profilaktyka – unikanie nadmiernej ekspozycji na słońce, stosowanie kremów z filtrem UV oraz regularna kontrola zmian skórnych u dermatologa.

Magdalena Siraga