Serce? A może nerki lub płuca? Lekarz o oczywistych i nietypowych objawach chorego serca #kardio

Weryfikacja

Konsultacja: Lek. Piotr Kędzierski , Europejskie Centrum Zdrowia w Otwocku

Czy to serce? Wiele osób zadaje sobie to pytanie, odczuwając ból w klatce piersiowej, czy rozmasowując bolący lewy bark. Równie wiele jednak ignoruje takie objawy, trafiając do lekarza już z zaawansowaną chorobą serca lub z jej powikłaniami. Jakie są najczęstsze objawy chorób serca, co powinno zwrócić uwagę, czego bezwzględnie nie wolno lekceważyć?

Choroby serca już od dłuższego czasu nie są wyłącznie chorobami ludzi starszych. Do gabinetów kardiologicznych zgłaszają się coraz młodsi pacjenci. Sprowadzają ich - jak wyjaśnia lek. Piotr Kędzierski z Europejskiego Centrum Zdrowia Otwock - określone objawy, najczęściej nieprawidłowe ciśnienie tętnicze krwi, kołatania serca, pogorszenie tolerancji wysiłku czy bóle w klatce piersiowej. Te objawy są oczywiste i łatwo skojarzyć je z sercem.

Jednak nie zawsze daje ono o sobie znać właśnie w taki sposób. Niekiedy objawy są mniej charakterystyczne, mogą kojarzyć się z nieprzespaną nocą, czy nadmiernym stresem. A to już łatwo ignorować nawet przez dłuższy czas, przez co niektórzy trafiają do lekarza zbyt późno. Z drugiej strony - zdarza się też nadinterpretacja, to znaczy to, co weźmiemy za problem z sercem, w istocie wynika z zupełnie innej choroby.

Nie każdy ból w klatce piersiowej zwiastuje problemy z sercem

Jednym z najbardziej charakterystycznych objawów chorób serca jest ból w klatce piersiowej. - Typowy ból wieńcowy, związany ze zwężeniem tętnic wieńcowych, które doprowadzają krew z tlenem i substancjami odżywczymi do mięśnia sercowego, jest związany z wysiłkiem fizycznym i ustępuje po odpoczynku lub po przyjęciu leków rozszerzających naczynia, np. nitrogliceryny. Jest to zarazem najbardziej niepokojący rodzaj bólu w klatce piersiowej, który niezwłocznie powinien pokierować nas do lekarza. - wyjaśnia lek. Piotr Kędzierski.

Jak jednak dodaje, ból w klatce piersiowej nie zawsze oznacza problemy kardiologiczne. - W dobie pandemii oraz pracy zdalnej znacznie wzrosła liczba pacjentów przed czterdziestym rokiem życia zgłaszających się do lekarzy z bólami w klatce piersiowej. Bóle te nie mają jednak zazwyczaj charakteru wieńcowego, pojawiają się po całym dniu pracy przed komputerem w jednej pozycji. Są to zazwyczaj bóle kostno-mięśniowe, nasilające się podczas głębokiego wdechu lub podczas ruchów kończynami górnymi. W takiej sytuacji zawsze należy wykluczyć przyczynę kardiologiczną wykonując badanie EKG. Po wykluczeniu przyczyny kardiologicznej zaleca się przede wszystkim regularny wysiłek fizyczny - szczególnie polecane jest pływanie, które dzięki wyporności wody odciąża kręgosłup - następnie zabiegi rehabilitacyjne oraz leki przeciwzapalne. - wyjaśnia.

Ból w klatce piersiowej może towarzyszyć również innej powszechnej chorobie - refluksowi żołądkowo-przełykowemu. Jak wyjaśnia lek. Piotr Kędzierski, istotą tego schorzenia jest cofanie się treści pokarmowej z żołądka do przełyku – wówczas kwaśna na skutek działania soków trawiennych treść żołądkowa drażni ścianę przełyku, wywołując piekący ból w klatce piersiowej, rzadziej kaszel. Występowaniu refluksu żołądkowo-przełykowego sprzyja otyłość, palenie papierosów, stres, doustne środki antykoncepcyjne, picie dużej ilości kawy, częściej zdarza się też u kobiet w ciąży.

Niepokojące kołatanie może świadczyć o arytmii

Zdarza się, że serce nagle przyspiesza, wali w piersi jak oszalałe. Taki stan trwa kilka, kilkanaście, czasem kilkadziesiąt sekund. Zwykle przypisujemy go nerwowemu trybowi życia, sytuacjom stresowym - tymczasem, jak wskazuje lek. Piotr Kędzierski, może to być również arytmia. - Kołatanie serca, które związane jest z silnymi emocjami zazwyczaj ustępuje, gdy zakończy się dana sytuacja wywołująca wspomniany objaw. Z kolei kołatanie serca, którego przyczyną jest problem kardiologiczny, może wystąpić w sytuacji stresowej ale również podczas spoczynku, kiedy nie ma bodźców, które naturalnie prowadzą do szybszej pracy serca. - tłumaczy lekarz.

- Kołatanie serca o podłożu kardiologicznym charakteryzuje się również zazwyczaj szybszą czynnością serca, aniżeli podczas sytuacji stresowej, prowadzi do uczucia ogólnego osłabienia, duszności, bólu w klatce piersiowej, a czasem wręcz do stanów przed omdleniowych lub nawet do utraty przytomności. Podłożem kołatania serca mogą być też zaburzenia elektrolitowe, takie jak zbyt niskie stężenie potasu lub magnezu we krwi, picie dużej ilości kawy, napojów energetycznych czy palenie papierosów - ze względu na pobudzający wpływ nikotyny. - dodaje.

Serce? A może nerki lub płuca?

Inne często wymieniane objawy chorób serca to zmęczenie, duszność i obrzęki. Ale towarzyszą one również wielu innym schorzeniom, w tym nowotworom, chorobom płuc czy nerek. Po czym poznać, że mogą mieć związek z chorym sercem? Jak tłumaczy lek. Piotr Kędzierski: - Zmęczenie towarzyszy każdemu z nas, problemem medycznym staje się wówczas, gdy nie ustępuje po odpoczynku lub śnie. Poza zmęczeniem ważne jest pogorszenie tolerancji wysiłku – gdy zauważymy, że rok temu wchodziliśmy bez problemu na czwarte piętro, a dziś duszność pojawia się po wejściu na drugie piętro, pora na wizytę u lekarza.

Z kolei obrzęki u osób bez dotychczasowych obciążeń kardiologicznych najczęściej występują na tle przewlekłej niewydolności układu żylnego nóg, do którego prowadzi siedzący tryb życia, brak regularnej aktywności fizycznej oraz nadwaga. - Mają one wówczas niewielkie nasilenie i pojawiają się głównie w ciepłe dni, w godzinach wieczornych oraz ustępują po odpoczynku nocnym. Obrzęki będące konsekwencją niewydolności serca mają większe nasilenie, są ciastowate – po ucisku palcem okolicy obrzękniętej pozostaje zauważalne wgłębienie. Takim obrzękom towarzyszą inne objawy wskazujące na niewydolność serca – duszność wysiłkowa, częstsze oddawanie moczu w nocy, wreszcie duszność podczas leżenia na wznak, która zmniejsza się po uniesieniu tułowia, czyli tak zwana duszność typu ortopnoe. - wyjaśnia ekspert.

Jak dodaje, zdarza się, że jedynym objawem wyprzedzającym inne jest narastająca duszność wysiłkowa, bez innych objawów. Dopiero z czasem rozwija się cały zespół objawów składających się na obraz niewydolności serca.

Uwagę powinien zwrócić również suchy kaszel, który utrzymuje się przez dłuższy czas. Ale jeśli nie towarzyszą mu objawy niewydolności serca, diagnostyka powinna skierować się raczej w innym kierunku - płucnych lub alergicznych przyczyn tej dolegliwości. Taki kaszel, jak podkreśla lek. Piotr Kędzierski, najczęściej występuje u wieloletnich palaczy, może być objawem astmy oskrzelowej, a czasem jest konsekwencją przebytej infekcji górnych dróg oddechowych – wówczas jego nasilenie maleje z czasem jaki upłynął od końca choroby ale również może utrzymywać się przez wiele tygodni.

Problemy kardiologiczne mogą też zwiastować omdlenia i utraty przytomności. W poszukiwaniu ich przyczyn chorzy zwykle udają się do neurologa. Tymczasem, jak wyjaśnia ekspert, ich przyczyna może mieć związek z chorym sercem. - Od strony kardiologicznej ich przyczyną są najczęściej zaburzenia rytmu serca – zarówno zbyt szybki i często nieuporządkowany rytm serca, tzw. tachyarytmie, lub zbyt wolna częstość pracy serca, tzw. bradyartymie. - mówi lek. Piotr Kędzierski.

- Chorzy często w pierwszej kolejności trafiają do neurologa, jednak specjaliści tej dziedziny są wyczuleni na możliwość kardiologicznej przyczyny zaburzeń i szybko kierują na równoczasową diagnostykę kardiologiczną wspomnianych dolegliwości. Szczególny niepokój powinny budzić stany przedomdleniowe i utraty przytomności podczas wysiłku fizycznego z towarzyszącym postępującym pogorszeniem tolerancji wysiłku – mogą być objawem rzadkiej ale niezwykle groźnej choroby jaką jest nadciśnienie płucne. Tacy chorzy wymagają szybkiej i specjalistycznej diagnostyki – pierwszym krokiem jest udanie się do kardiologa oraz wykonanie badania ECHO serca które uwidacznia cechy przeciążenia prawej komory serca.

Niekiedy objawy chorego serca są bardzo nietypowe 

Niektóre objawy chorób serca bardzo trudno skojarzyć z układem krążenia - pojawiają się bowiem na dłoniach czy na powiekach. - Objawy które mogą wskazywać na chorobę układu krążenia to np. kępki żółte (inaczej żółtaki). Są to patologiczne struktury mające wygląd małych, żółto zabarwionych guzków, najczęściej występujących w okolicach powiek lub ścięgien mięśni. Ich przyczyną są nasilone zaburzenia gospodarki lipidowej. - mówi lek. Piotr Kędzierski.

Bardzo niespecyficznym objawem są za to palce pałeczkowate, inaczej zwane pałeczkami dobosza lub palcami Hipokratesa. Jak tłumaczy ekspert, mogą być one objawem przewlekłego niedotlenienia tkanek w przebiegu zarówno chorób układu krążenia, jak i układu oddechowego, pokarmowego czy nowotworów, mogą też występować również u zdrowych osób. Lepiej nie sugerować się również tzw. znakiem Franka na płatku ucha, czyli obecnością specyficznej bruzdy na małżowinie, która wygląda jak zagniecenie. - Tak zwany znak Franka na płatku ucha jest powszechnie uznawany za objaw choroby małych naczyń, który miałby zwiastować początkowy okres choroby niedokrwiennej serca, jednak przeprowadzone liczne badania naukowy nie dowiodły jednoznacznie słuszności tej tezy. - wyjaśnia lekarz.

Niektóre objawy trwają miesiącami, inne pojawiają się znienacka 

Wiele z objawów towarzyszących chorobie serca można odczuwać miesiącami. Część osób je ignoruje, zwłaszcza, jeśli są łagodne. Istnieją jednak choroby serca, w przypadku których objawy pojawiają się nagle, bez wcześniejszych znaków ostrzegawczych. - Typowym przykładem takiej sytuacji jest wystąpienie pierwszego w życiu napadu arytmii, któremu towarzyszy uczucie szybkiego bicia serca, zawroty głowy, ogólne osłabienie, może dojść do utraty przytomności. - wyjaśnia lek. Piotr Kędzierski.

- Najczęściej są to arytmie, które nie są groźne dla życia (nie następuje zatrzymanie krążenia) jednak z powodu nagłego omdlenia mogą doprowadzić do niebezpiecznych sytuacji w życiu codziennym, np. jeśli napad arytmii wystąpi podczas prowadzenia pojazdu. Niewielki procent arytmii u ludzi młodych jest niezwykle niebezpieczny gdyż prowadzi do nagłego zatrzymania krążenia – są przyczyną nagłej śmierci sercowej np. u sportowców. Niestety podstawowe badania kardiologiczne – EKG, ECHO serca, podstawowe badania laboratoryjne mogą nie wykazać nieprawidłowości, wówczas pierwszym objawem choroby może być nagły zgon sercowy. - tłumaczy. - Z kolei pierwszym objawem choroby niedokrwiennej serca może być zawał serca, niemniej zazwyczaj niedokrwienie mięśnia sercowego objawia się wcześniej bólem w klatce piersiowej podczas intensywnego wysiłku fizycznego. - dodaje lekarz.

- Jednostką chorobową, która objawia się nagłym, z dnia na dzień, i gwałtownym pogorszeniem tolerancji wysiłku, któremu mogą towarzyszyć omdlenia (zwłaszcza wysiłkowe), krwioplucie, kaszel, ból w klatce piersiowej jest zatorowość płucna. - tłumaczy ekspert. - Często wystąpienie zatoru płucnego poprzedzone jest długą podróżą samolotem czy samochodem, z  długotrwałą, wymuszoną pozycją ciała, co jest czynnikiem ryzyka zakrzepicy żył głębokich w kończynach dolnych. Powstały zakrzep urywa się i wędruje drogą naczyń krwionośnych przez serce do płuc, gdzie zatyka tętnice płucne – powodując wyżej wymienione objawy, może prowadzić do nagłego zgonu. Czynnikami ryzyka zakrzepicy są też otyłość, ciąża, doustna antykoncepcja hormonalna, choroby nowotworowe czy długotrwałe unieruchomienie np. związane z opatrunkiem gipsowym po urazie ortopedycznym. - wyjaśnia lekarz. 

Pierwszą diagnozę stawia lekarz rodzinny

Część objawów chorego serca może świadczyć również o innych chorobach - problemach z nerkami, płucami, alergią. W jaki sposób pacjent może ocenić, do jakiego lekarza powinien się udać? Czy w takiej sytuacji pierwszym specjalistą powinien być lekarz rodzinny, czy od razu kardiolog?

- Zdecydowanie powinien to być lekarz rodzinny - wyjaśnia lek. Piotr Kędzierski. - Podstawowy panel badań laboratoryjnych i obrazowych oraz zbadanie pacjenta przez lekarza często może potwierdzić lub wykluczyć najczęstsze jednostki chorobowe. Dodatkowo odpowiednio zebrany wywiad odnośnie czasu trwania objawów, ich okoliczności, wywiadu rodzinnego pozwala odpowiedzieć na pytanie, jaka jest przyczyna dolegliwości. Wstępne dane z badań przeprowadzonych przez specjalistę medycyny rodzinnej są niezwykle pomocne dla kolejnych specjalistów, do których może skierować lekarz rodzinny, jeśli stwierdzi, że taka konsultacja jest konieczna. - wyjaśnia ekspert. -

Szereg objawów takich jak kołatanie serca, przewlekły kaszel a nawet duszność może być z powodzeniem diagnozowana i leczona w gabinecie lekarza rodzinnego. Dopiero wykluczenie zaburzeń elektrolitowych, infekcji czy problemów z tarczycą, które mogą być źródłem powyższych objawów, jest wskazaniem do dalszej diagnostyki u lekarzy węższych specjalności. - dodaje.

Na wiele chorób serca pracujemy sami, ale część można odziedziczyć

Na część chorób serca pracujemy swoim stylem życia, część jednak możemy odziedziczyć po rodzicach czy dziadkach. - Zdecydowanie wśród pacjentów kardiologicznych obserwuje się rodzinne predyspozycje do chorób układu sercowo-naczyniowego. - potwierdza ekspert. - Przyczyną są obciążenie genetyczne ale również nawyki wyniesione z domu w postaci stylu życia - dieta, uprawianie sportu, używki. Rodzinne obciążenie nadciśnieniem tętniczym, chorobą niedokrwienną serca, cukrzycą czy zaburzeniami lipidowymi, popularnie nazywanymi problemami z wysokim poziomem cholesterolu, to czynniki brane pod uwagę podczas diagnostyki kardiologicznej. Są również choroby, których wystąpienie jest związane z obciążeniem genetycznym i w tym przypadku modyfikacja stylu życia nie wpływa na ujawnienie się choroby – są to jednak przypadki znacznie rzadsze, niż wspomniane wyżej choroby cywilizacyjne. Jeśli taka rzadka choroba kardiologiczna zostanie wykryta u chorego, wówczas specjalistyczne ośrodki kardiologiczne informują pacjenta o konieczności nadzoru kardiologicznego u pozostałych członków rodziny. - dodaje ekspert.

Kto zatem jest najbardziej narażony na choroby serca i w związku z tym powinien bacznie obserwować swój organizm pod kątem możliwych objawów? Jak tłumaczy lekarz, są to osoby z rodzinnym wywiadem chorób układu sercowo-naczyniowego, z nadwagą i otyłością, cukrzycą, nadciśnieniem tętniczym (zwłaszcza źle kontrolowanym czyli takim, w którym w codziennych pomiarach wartości przekraczają 140/90 mmHg), palący papierosy, z chorobami nerek oraz innymi chorobami przewlekłymi (szereg leków może również wpływać na zwiększone ryzyko sercowo-naczyniowe np. część leków stosowanych w onkologii).

- Powszechnie używana w codziennej praktyce ekspertów ochrony zdrowia jest skala SCORE, w której parametrami ważnymi dla oszacowania tak zwanego ryzyka sercowo-naczyniowego są: płeć, wiek, skurczowe ciśnienie tętnicze, stężenie cholesterolu całkowitego, palenie papierosów. - wyjaśnia lek. Piotr Kędzierski. I dodaje, że w profilaktyce chorób układu sercowo-naczyniowego nieocenione znaczenie ma regularny wysiłek fizyczny. 

- Eksperci jednoznacznie wskazują, że optymalna dawka sportu to 150 minut na tydzień, przy czym preferowane są wysiłki aerobowe – czyli takie podczas których zużywamy dużo tlenu poprzez zwiększoną liczbę oddechów na minutę – szybie spacery, bieganie, pływanie, jazda na rowerze. Kolejnym czynnikiem jest dieta z ograniczeniem cukrów prostych (białe pieczywo, cukier), tłuszczów zwierzęcych, czerwonego mięsa na rzecz warzyw, owoców ryb, pieczywa i makaronów pełnoziarnistych. Zarówno pojawienie się jak i szybka progresja chorób serca jest bez wątpienia spowodowana też paleniem papierosów i spożywaniem nadmiernej i regularnej ilości alkoholu. Należy pamiętać, że farmakologiczne czy zabiegowe leczenie chorób serca to sfera zarezerwowana dla pacjentów z zaawansowanymi problemami z układem krążenia, których niejednokrotnie można by uniknąć stosując wyżej wspomniane zasady profilaktyki. - podsumowuje ekspert.

Katarzyna Hubicz

Konsultacja: Lek. Piotr Kędzierski , Europejskie Centrum Zdrowia w Otwocku