Jak i kiedy zrobić test na krztusiec? Dostępne badania, szczepienia i diagnoza kokluszu

Najczęstsze objawy krztuśca (kokluszu) 

Krztusiec, znany również jako koklusz, to ostra zakaźna choroba układu oddechowego, której liczba zachorowań stale i znacząco wzrasta. Charakteryzuje się uporczywym, męczącym kaszlem, dotykającym dzieci, młodzież i dorosłych. 

Początkowe objawy krztuśca mogą być niespecyficzne i przypominać zwykłe przeziębienie – obejmują katar, stany podgorączkowe i ogólne złe samopoczucie. Jednak w miarę rozwoju choroby pojawia się charakterystyczny kaszel, który jest niezwykle silny, napadowy, często prowadzący do wymiotów po napadach kaszlu, a nawet omdleń. Jest to przewlekły męczący kaszel, który nie daje spać i nasila się wieczorem i nocą. U niektórych osób może powodować popuszczanie moczu. Po serii kaszlu często następuje głęboki wdech z głośnym świstem, przypominający pianie koguta. U małych dzieci i niemowląt, zwłaszcza dzieci poniżej 2 roku życia, mogą występować groźne epizody bezdechu. 

Nietypowy przebieg krztuśca u dzieci i dorosłych 

Przebieg krztuśca może znacznie różnić się w zależności od wieku pacjenta i statusu szczepień. U noworodków i dzieci poniżej 2 roku życia, krztusiec jest szczególnie niebezpieczny i może prowadzić do bardzo poważnych powikłań, w tym bezdechów, drgawek, zapalenia płuc, a nawet śmierci. Często wymaga hospitalizacji. W tej grupie wiekowej metody serologiczne nie mają zastosowania ze względu na obecność przeciwciał odmatczynych i słabą odpowiedź immunologiczną. 

U dorosłych krztusiec często przebiega nietypowo, a jedynym objawem może być przewlekły, uporczywy kaszel, który może trwać tygodniami lub miesiącami. Ten nietypowy przebieg, choć mniej dramatyczny niż u dzieci, może prowadzić do powikłań, takich jak złamania żeber, przepukliny, czy nietrzymanie moczu. U osób starszych również mogą występować niespecyficzne objawy, co utrudnia diagnostykę. Kobiety w ciąży, choć same mogą przechodzić chorobę łagodniej, są kluczową grupą do szczepienia w III trymestrze, aby zapewnić ochronę noworodka poprzez przekazanie przeciwciał. 

Kto szczególnie powinien wykonać badanie na krztusiec? 

Badanie na krztusiec jest szczególnie wskazane dla kilku grup osób. Należą do nich osoby, które miały bliski kontakt z zakażoną osobą lub w których otoczeniu występuje podejrzenie epidemii (np. w przedszkolu, szkole, pracy). Diagnostyka przyczyn kaszlu jest również kluczowa dla osób, które przechorowały ciężką infekcję dróg oddechowych z uporczywym, suchym kaszlem w nocy, trwającym ponad dwa tygodnie, i chcą sprawdzić, czy jej przyczyną mógł być krztusiec. Ponadto, test na krztusiec powinny rozważyć osoby planujące bliski kontakt z niemowlętami, takie jak przyszli rodzice, dziadkowie, personel medyczny oraz opiekunowie w żłobkach, aby zminimalizować ryzyko przeniesienia infekcji na najmłodszych. Warto również wykonać test w celu oceny odporności po przechorowaniu (naturalne zakażenie) lub oceny skuteczności szczepienia przeciwko krztuścowi. 

Jak diagnozuje się krztusiec? Dostępne badania 

Właściwa diagnoza krztuśca wymaga konsultacji z lekarzem specjalistą, który weźmie pod uwagę obraz kliniczny, kryterium epidemiologiczne (np. kontakt z zakażoną osobą, podejrzenie epidemii) oraz kryterium kliniczne (charakterystyczne objawy). W wątpliwych przypadkach lekarz może zlecić badania rozszerzone, w tym podstawowe badania krwi. Pacjenci często mają małą świadomość na temat tego, jakie badania pozwalają potwierdzić lub zaprzeczyć zakażenie pałeczką krztuśca. Aby potwierdzić zakażenie, niezbędne jest pobranie materiału do badań – zazwyczaj wymazu z nosogardzieli, a w niektórych przypadkach także krwi – i jego analiza w laboratorium. 

Do diagnostyki krztuśca stosuje się kilka metod: 

• Test PCR (reakcja łańcuchowa polimerazy): Jest to najczulsze badanie stosowane we wczesnym stadium krztuśca, szczególnie w okresie nieżytowym (pierwsze 2-3 tygodnie kaszlu), gdy bakterie Bordetella pertussis są jeszcze obecne w drogach oddechowych. Zaleca się pobranie wymazu z nosa, a nie z gardła. PCR wykrywa materiał genetyczny pałeczki krztuśca, co pozwala na szybkie i precyzyjne potwierdzenie zakażenia, nawet po wcześniejszej antybiotykoterapii. 
• Hodowla bakteryjna (posiew): Polega na pobraniu wymazu z nosa w celu izolacji pałeczki krztuśca. Jest mniej czuła niż PCR, zwłaszcza w późniejszych stadiach choroby, ale przydatna w ciągu pierwszych dwóch-trzech tygodni infekcji. Hodowla wymaga jednak więcej czasu na wynik, ponieważ bakteria musi być wyhodowana w laboratorium. 
• Badanie krwi (serologiczne): Polega na wykrywaniu swoistych przeciwciał, które organizm wytwarza w odpowiedzi na infekcję pałeczką krztuśca. Próbka krwi pobierana jest z żyły, najczęściej w okolicy łokcia. Badania najczęściej analizują obecność trzech klas przeciwciał: IgM, IgA oraz IgG. IgG jest zalecanym badaniem serologicznym, natomiast IgA charakteryzuje się małą czułością i jest wykonywane tylko w określonych przypadkach, podobnie jak IgM. Badania serologiczne (np. badanie anty-toksyna PT IgG, badanie anty-toksyna PT IgA) mają małe zastosowanie u noworodków i dzieci poniżej 2 roku życia, ze względu na obecność przeciwciał odmatczynych i niedojrzałość układu odpornościowego. 

Kiedy wykonać test? Wybór badania a faza choroby 

Optymalny czas na wykonanie testu na krztusiec zależy od fazy choroby. Krztusiec rozwija się w trzech fazach: 

• Okres wylęgania: trwa od 5 do 21 dni, bez objawów. 
• Okres nieżytowy: do 2 tygodni, z objawami przypominającymi przeziębienie, takimi jak katar i stany podgorączkowe. 
• Okres napadowy: trwa od 2 do 6 tygodni, z charakterystycznym kaszlem. 

Test na krztusiec najlepiej wykonać, gdy pojawiają się typowe objawy choroby, takie jak długotrwały, napadowy kaszel, lub przy kontakcie z zakażoną osobą bądź podejrzeniu epidemii. 

• Pierwsze 2 tygodnie kaszlu (okres nieżytowy): W tej fazie zalecany jest test PCR, gdyż jest najczulszy we wczesnym stadium choroby, gdy bakterie Bordetella pertussis są jeszcze obecne w drogach oddechowych. PCR może zidentyfikować DNA bakterii nawet po wcześniejszej antybiotykoterapii. 
• Po 2-3 tygodniach kaszlu (okres napadowy): Gdy bakterie są trudniejsze do wykrycia, stosuje się badania serologiczne metodą ELISA – testy na przeciwciała we krwi. W tej fazie oznaczenie przeciwciał IgG jest wystarczającą metodą diagnostyczną, aby potwierdzić zakażenie, zwłaszcza u dzieci w wieku powyżej 2 lat, młodzieży i dorosłych. Badanie to jest rekomendowane, gdy kaszel utrzymuje się dłużej niż 2 tygodnie od wystąpienia objawów. 

Jak przygotować się do badania na krztusiec? 

Przygotowanie do badania na krztusiec jest ważne dla uzyskania wiarygodnych wyników. Zaleca się wykonanie testu w godzinach porannych. Do pobrania wymazu z nosogardzieli: Należy unikać jedzenia i picia przez kilka godzin przed badaniem. Do badania krwi: Nie trzeba być na czczo, ale zaleca się zachowanie 2-3 godzin odstępu po ostatnim posiłku. 

Interpretacja wyników badań na krztusiec 

Interpretacja wyników badań na krztusiec zawsze powinna być dokonana przez lekarza specjalistę w kontekście obrazu klinicznego pacjenta, historii szczepień oraz kryterium epidemiologicznego. W początkowym okresie infekcji wynik testu serologicznego może być fałszywie negatywny, dlatego w przypadku wątpliwości zaleca się powtórzyć badanie po kilku tygodniach. Dynamika zmian poziomów przeciwciał jest kluczowa dla rozpoznania fazy choroby. Znaczący (zwykle czterokrotny) wzrost miana przeciwciał IgG w dwóch próbkach pobranych w odstępie 2-4 tygodni jest silnym dowodem na świeżą infekcję. Podwyższony poziom IgG, np. wynik ilościowy >100 IU/ml, może wskazywać na świeże zakażenie pałeczką krztuśca lub niedawne szczepienie. Lekarz specjalista na podstawie wszystkich danych określi dalsze postępowanie. 

Czy test na krztusiec można kupić w aptece? 

Aktualnie nie ma dostępnych szybkich testów na krztusiec w aptekach, a diagnostyka tej choroby wymaga specjalistycznych badań. Nie ma możliwości samodzielnego sprawdzenia, czy masz krztusiec, ponieważ obecnie nie istnieją domowe testy, które można wykonać bez wizyty u lekarza. 

Potwierdzenie krztuśca wymaga specjalistycznych badań laboratoryjnych, które mogą być wykonane jedynie przez wykwalifikowany personel medyczny. 

Test na krztusiec: cena i czas oczekiwania na wyniki 

Koszt badania na krztusiec zależy od laboratorium i typu testu. Cena testu PCR na krztusiec wynosi około 190-300 zł, natomiast badania serologiczne (np. anty-toksyna PT IgG) kosztują od około 65 do 100 zł. Czas oczekiwania na wyniki również różni się w zależności od metody, jednak w obu przypadkach powinny być gotowe w kilka dni (zazwyczaj do tygodnia od wykonania badania). 

Leczenie krztuśca i zalecenia po diagnozie 

Leczenie krztuśca polega głównie na antybiotykoterapii, która ma na celu wyeliminowanie pałeczki krztuśca z organizmu. Najczęściej stosuje się antybiotyki z grupy makrolidów. Włączenie antybiotykoterapii pozwala skrócić czas izolacji chorych do 5 dni od jej rozpoczęcia, co jest kluczowe dla ograniczenia rozprzestrzeniania się choroby. Po diagnozie krztuśca i wdrożeniu leczenia, lekarz specjalista zaleci dalsze postępowanie, które może obejmować profilaktykę poekspozycyjną dla osób z kontaktu, monitorowanie stanu zdrowia oraz leczenie objawowe, mające na celu złagodzenie męczącego kaszlu. Ważne jest, aby ściśle przestrzegać zaleceń lekarskich, aby zapobiec powikłaniom i dalszemu rozprzestrzenianiu się infekcji. 

Szczepienia ochronne jako kluczowa profilaktyka 

Odporność na krztusiec, zarówno po przechorowaniu naturalnym zakażeniem, jak i po szczepieniu, nie jest dożywotnia i z czasem spada, prowadząc do utraty odporności. Z tego powodu, aby utrzymać nabytą odporność, zaleca się dawki przypominające szczepionki przeciwko krztuścowi co 10 lat dla dorosłych. Ocena skuteczności szczepienia i uzyskanej odporności jest możliwa poprzez badanie przeciwciał IgG, z uwzględnieniem daty ostatniego szczepienia. Ważną strategią profilaktyczną jest tzw. strategia kokonu, która polega na szczepieniu osób z najbliższego otoczenia niemowląt (rodziców, dziadków, a także kobiet w ciąży w III trymestrze), aby chronić najmłodszych, dla których krztusiec jest najbardziej groźny i u których brak odporności może mieć tragiczne konsekwencje. 

Kiedy pilnie skonsultować się z lekarzem? 

Należy pilnie skonsultować się z lekarzem w przypadku wystąpienia lub nasilenia się następujących objawów: 

• Uporczywy, napadowy kaszel, który prowadzi do omdleń, wymiotów lub epizodów bezdechu, zwłaszcza u niemowląt i małych dzieci. 
• Podejrzenie krztuśca u noworodków i dzieci poniżej 2 roku życia, ze względu na ryzyko groźnych powikłań. 
• Pogarszający się stan ogólny, trudności w oddychaniu lub inne niepokojące symptomy. 

W wątpliwych przypadkach lub przy braku poprawy po początkowym leczeniu, zawsze zalecana jest ponowna konsultacja z lekarzem, który może zlecić dodatkowe badania i dostosować plan leczenia.