Jak starzeją się nerki?
Szacuje się, że na nerki choruje 4,5 mln Polaków, choć większość się tego nie domyśla, ponieważ uszkodzone nawet w 90% nerki mogą nie wysyłać żadnych sygnałów alarmowych. Jak zatem rozpoznać, że funkcjonują coraz gorzej? Niektórych problemów oraz anatomicznych zmian i związanych z nimi (nawet nietypowych) objawów można się spodziewać, spoglądając w PESEL.
Spis treści
- Jak starzeją się nerki - funkcje nerek
- Jak starzeją się nerki - zmiany degeneracyjne nerek
- Jak starzeją się nerki - czynniki ryzyka
- Jak starzeją się nerki - ważna samoobserwacja
- Jak starzeją się nerki - zapobiegaj chorobom
- Jak starzeją się nerki - choroby nerek
Choć nerki pracują intensywnie przez całą dobę i odpowiadają za wiele ważnych procesów w organizmie, długo nie dają znać o swoich problemach. Dlatego z wiekiem nerki trzeba regularnie kontrolować. Tylko tak można w porę wychwycić zmiany, które w zaawansowanym stadium są już nieodwracalne.
Schorzenia układu moczowego dotykają zarówno dorosłych, jak i dzieci. Na tysiąc urodzeń na świat przychodzi od 3 do 6 dzieci z wadami nerek. Jednakże nawet u zdrowych osób te nieduże narządy filtrujące stopniowo się zużywają. Badania pokazują, że po 40. r.ż. efektywność pracy nerek zmniejsza się o ok. 10% z każdą kolejną dekadą, tym samym rośnie prawdopodobieństwo wystąpienia przewlekłej choroby nerek (PChN). Zdecydowana większość Polaków utożsamia to schorzenie z częstymi wizytami w toalecie. Tymczasem utrudnienia w oddawaniu moczu wcale nie są specyficznym objawem PChN.
Jak starzeją się nerki - funkcje nerek
Nerki to narządy o kształcie ziarna fasoli, położone są w jamie brzusznej, w przestrzeni zaotrzewnowej. Z powodu bliskiego sąsiedztwa wątroby, prawa nerka położona jest ok. 2 cm niżej niż lewa. Tak modna w dzisiejszych czasach wielozadaniowość, to znak rozpoznawczy naszych nerek, które pracują na kilku etatach.
W ciągu doby przepływa przez nie 1500 litrów krwi (dlatego mają bordowy kolor), w wyniku filtracji powstaje ok. 200 litrów moczu pierwotnego. To mniej więcej tyle, ile zmieścilibyśmy w dużej wannie. Przy czym trzeba tu podkreślić, że każda z nerek ma masę zaledwie 120200 g (wymiary 10x5x3 cm).
Cały proces filtracji nazywa się przesączaniem kłębuszkowym (GFR), w wyniku którego powstaje 1,5-2 litrów moczu. Z filtracji krwi w kłębuszkach nerkowych powstaje mocz pierwotny, następnie w kanalikach nerkowych ma miejsce wchłanianie zwrotne, które pozwala odzyskać cenne dla organizmu substancje, np. witaminy, sole mineralne oraz część wody.
Mocz ostateczny zawiera przede wszystkim: wodę, mocznik, czyli końcowy produkt przemiany białek i innych związków azotowych, szkodliwe produkty przemiany materii, toksyny oraz metabolity leków. Nerki usuwają zatem z organizmu szkodliwe produkty przemiany materii, utrzymują odpowiedni bilans płynów – rozcieńczają lub zagęszczają mocz w zależności od potrzeby – i utrzymują równowagę substancji mineralnych (sodu, wapnia, potasu i fosforanów).
Mają też wpływ na ciśnienie tętnicze krwi. Nerki wytwarzają również aktywną formę witaminy D (kalcytriol) dla mocnych kości i lepszej odporności oraz erytropoetynę (EPO), dzięki której możliwa jest produkcja czerwonych krwinek w szpiku kostnym.
Jak starzeją się nerki - zmiany degeneracyjne nerek
Jak twierdzi prof. John Bertram z Monash University, budowa i zdrowie nerek mają związek z tym, co działo się już na etapie życia płodowego. Tworzące nerki nefrony kształtują się do 36. tygodnia ciąży. Człowiek rodzi się z liczbą ok. 1 mln nefronów w jednej nerce, a każdego roku traci ich ok. 6 tys. Liczby te jednak mogą się znacznie różnić: u niektórych osób może występować zaledwie 200 tys. nefronów, podczas gdy u innych aż 2 mln.
Co ważne, ich liczba jest uzależniona od masy urodzeniowej: jeśli jest niska, nefronów będzie mniej. Dlatego specjaliści coraz częściej podkreślają, jak ważne jest zdrowie kobiety w ciąży. Obfitująca w tłuszcz dieta, picie alkoholu, nadużywanie antybiotyków, wysoki poziom stresu negatywnie wpływają na rozwój nerek u dziecka.
Przy czym konsekwencje niskiej masy urodzeniowej mogą pojawić się nawet dopiero po 40 latach od narodzin. Jakie zmiany anatomiczne i strukturalne zachodzą w nerkach każdej osoby w związku z upływem czasu?
- Zmniejszenie masy
Liczba kłębuszków nerkowych maleje z każdym rokiem. Obserwuje się zanik cewek nerkowych i włóknienie tkanki śródmiąższowej. Z czasem dochodzi zatem do zmniejszania się tego narządu. Ubytek masy dotyczy głównie części korowej (to zewnętrzna część nerki), zaś w dużo mniejszym stopniu rdzenia nerek. W związku z tym u osób po 75. r.ż. nerki mogą być nawet o 15-20% mniejsze niż u 25-latków.
- Pogorszenie filtracji
Mniej więcej od 30. r.ż. z każdym kolejnym rokiem pogarsza się zdolność filtracji kłębuszkowej, czyli pierwszego z etapów powstawania moczu, w wyniku którego tworzy się tzw. mocz pierwotny, ulegający następnie zagęszczeniu do moczu ostatecznego.
U 70-letniej osoby dochodzi do zmniejszenia liczby czynnych kłębuszków nerkowych w wyniku ich stwardnienia. Płacikowa budowa kłębuszków zostaje częściowo zatarta, wzrasta ilość komórek nabłonkowych, co także powoduje ograniczenie wielkości powierzchni filtracyjnej nerek.
- Słabsze ukrwienie
W wyniku starzenia się organizmu pogarsza się ukrwienie nerek, co ma przełożenie na ich gorsze funkcjonowanie. U osób pomiędzy 50. a 80. r.ż. przepływ krwi przez nerki obniża się niemal o połowę, z blisko 1 l/min do ok. 500 ml/min.
Głównym czynnikiem wpływającym na to zjawisko jest zmniejszenie łożyska naczyniowego nerek. Przy czym obniża się głównie przepływ krwi przez korę nerek, przepływ przez część rdzeniową zostaje zachowany.
U osób powyżej 70. r.ż., z prawidłowym ciśnieniem krwi, zwiększa się częstość zmian podobnych do tych, które występują u osób młodych z nadciśnieniem tętniczym. Chodzi tu o zwężenie tętnic międzypłatowych i zwiększenie krętości tętnic wewnątrzpłacikowych.
Wszystkie te zmiany powodują, że mówi się wręcz o istnieniu nefropatii związanej z wiekiem. Najczęściej nefropatia, czyli uszkodzenie nerek, jest następstwem nadciśnienia lub hiperglikemii, czyli zwiększonego stężenia glukozy we krwi u chorych na cukrzycę. W tym wypadku ma związek ze starzeniem się komórek organizmu.
Czynniki zwiększające ryzyko wystąpienia nefropatii związanej z wiekiem to: płeć męska, podłoże genetyczne, nadciśnienie tętnicze, hiperlipidemia, otyłość, dieta wysokobiałkowa, palenie papierosów. U osób w podeszłym wieku wskazuje się też na zmiany cewkowo-miąższowe spowodowane działaniem leków lub też nawracającymi infekcjami układu moczowego.
- Mniejsza zdolność do homeostazy
Konsekwencją związanych ze starzeniem się zmian w obrębie cewek nerkowych jest to, że zmniejsza się zdolność nerek do zagęszczania, rozcieńczania i zakwaszania moczu, a także zdolność do zmian ilości sodu wydalanego z moczem.
W związku z tym ograniczenie spożycia płynów (zwłaszcza u osoby po 60. r.ż.) znacznie zwiększa ryzyko odwodnienia. Uważa się, że zdolność do zagęszczania moczu zmniejsza się o ok. 5% w ciągu dekady.
Jak starzeją się nerki - czynniki ryzyka
Kiedy nerki stają się mniej sprawne w wypełnianiu swoich czynności, mówimy o niewydolności nerek. Wyróżniamy jej dwie postacie: ostrą i przewlekłą.
Ostra niewydolność nerek oznacza nagłe upośledzenie ich czynności, a do jej przyczyn należą:
- zmniejszenie przepływu krwi przez nerki,
- uszkodzenie ich miąższu,
- utrudnienie wydalania moczu.
Najczęściej przyczyną tego typu kłopotów jest nagła utrata krwi (krwotok), niewydolność serca lub odwodnienie spowodowane np. biegunką czy wymiotami.
O przewlekłej chorobie nerek mówimy wtedy, gdy uszkodzenie nerek utrzymuje się dłużej niż 3 miesiące. Przyczyną takiego stanu mogą być choroby, takie jak:
- cukrzyca,
- miażdżyca,
- nadciśnienie tętnicze,
- kłębuszkowe zapalenie nerek,
- torbielowatość nerek,
- wady wrodzone.
Kiedy nerki przestają działać lub wykazują jedynie śladowe funkcje, mówimy o ich schyłkowej niewydolności, która wymaga podjęcia leczenia nerkozastępczego: dializoterapii lub przeszczepienia nerki.
Przyjmuje się, że każdego roku w Polsce 130 osób na milion całkowicie traci czynność nerek i wymaga leczenia nerkozastępczego, a ok. 3000 osób na milion co roku zapada na postępującą postać PChN.
Czytaj też: Sztuczna nerka (dializator): jak działa? Rodzaje dializatorów
Ryzyko zachorowania rośnie wraz z wiekiem, a choroba ta dotyka nawet 30% osób powyżej 65. r.ż. Główne czynniki ryzyka PChN to: cukrzyca, miażdżyca, otyłość (BMI > 30), nadciśnienie tętnicze, choroby układu krążenia, palenie papierosów, wiek powyżej 50 lat oraz choroba nerek w rodzinie.
Jak starzeją się nerki - ważna samoobserwacja
Warto raz w roku robić badanie moczu (z oznaczeniem stężenia kreatyniny w surowicy z wyliczeniem szacowanego GFR). Mocz zdrowej osoby powinien być przejrzysty, barwy słomkowo-żółtej, o delikatnym zapachu amoniaku. Pierwszy, oddawany rano, może być nieco ciemniejszy.
Czytaj też: Kolor moczu. Co może oznaczać kolor moczu?
Trzeba pamiętać, że czasem zmienia kolor pod wpływem tego, co zjemy lub brzydko pachnie po spożyciu szparagów oraz niektórych antybiotyków z grupy penicylin. O obecności białka w moczu może świadczyć pienienie się moczu (każda obecność białkomoczu jest wskazaniem do konsultacji lekarskiej).
Czytaj też: Objawem jakiej choroby może być nietypowy zapach moczu?
Niepokojące jest, gdy bez wyraźnej przyczyny: zapach staje się zdecydowanie nieprzyjemny, kolor – dziwny (np. czerwony, co może świadczyć o obecności krwi), ilość zbyt mała (mniej niż 400-500 ml na dobę w przypadku dorosłej osoby) albo za duża (więcej niż 3 litry na dobę), a także wtedy, gdy do toalety chodzimy częściej niż zwykle lub bardzo rzadko.
Czytaj też: Częstomocz: przyczyny. O czym świadczy częste oddawanie moczu?
Ból w okolicy lędźwiowej, zwłaszcza kłujący i nasilający się przy oddychaniu może świadczyć o ostrym zapaleniu nerek lub kamicy nerkowej. Prostym badaniem oceniającym wielkość, strukturę nerek jest USG.
Jak starzeją się nerki - zapobiegaj chorobom
Żeby nerki pracowały sprawnie, trzeba wypijać 2-3 litry wody dziennie, czyli 8-12 szklanek. Średnio 20-30% tego zapotrzebowania pokrywają posiłki. Znaczenie ma też zawartość potasu w diecie – minimum 3,5 g/dobę. Warto kontrolować ciśnienie tętnicze i stosować zdrową dietę (najlepiej dietę DASH), która pomoże w utrzymaniu prawidłowej masy ciała.
Zaleca się też zaprzestanie palenia tytoniu (toksyny uszkadzają nefrony), znaczne ograniczenie spożycia zwykłej soli kuchennej, białka zwierzęcego oraz alkoholu. Specjaliści sugerują regularną aktywność fizyczną (2-3 razy w tygodniu minimum 30-40 minut).
Trzeba zwracać uwagę na leki. Często przyjmowane przez seniorów, np. przeciwbólowe i przeciwzapalne, również niektóre leki kardiologiczne, antybiotyki, leki na bezsenność mają pewien potencjał uszkadzania nerek (mogą być nefrotoksyczne).
Schorzenia nerek często są też następstwem źle leczonych angin czy przeziębień lub częstych infekcji układu moczowo-płciowego
Jak starzeją się nerki - choroby nerek
Zaburzenie filtracji objawiające się zwiększeniem ilości białka wydalanego z moczem. To konsekwencja tego, że znajdujące się w nefronach drobne naczynia krwionośne zostały uszkodzone w wyniku długotrwałego nadmiaru cukru we krwi (hiperglikemii).
W cukrzycy typu 1 nefropatia cukrzycowa występuje najczęściej u osób źle leczonych, chorujących na cukrzycę wiele lat, mających przez dłuższy czas zbyt duże stężenie glukozy we krwi i w moczu oraz podwyższone wartości hemoglobiny glikowanej. U osób z cukrzycą typu 2 natomiast nefropatia jest często rozpoznawana wraz z diagnozą cukrzycy.
O wysokim realnym zagrożeniu tym powikłaniem świadczy to, że choroba rozwija się u blisko 40% pacjentów z cukrzycą typu 1 (wymagających wstrzyknięć insuliny) i u 5-40% pacjentów z cukrzycą typu 2.
- Kamica nerkowa
Zwykle atakuje mężczyzn pomiędzy 30. a 50. r.ż. W wyniku choroby w nerkach krystalizują się złogi – tzw. kamienie nerkowe. Początkowo przypominają piasek, potem kamienie. Choroba przebiega najczęściej bezobjawowo do chwili, gdy złóg nie zablokuje moczowodu, powodując ból zwany kolką nerkową. Kamica wymaga leczenia farmakologicznego (u 70% chorych), w niektórych wypadkach konieczne jest usunięcie kamieni (np. zewnątrzustrojowo – falą uderzeniową).
To schorzenie, w którym mocz cofa się z pęcherza i poprzez moczowody może z powrotem docierać do nerek, powodując w nich stany zapalne i tworzenie się blizn. Jest skutkiem zarówno wady wrodzonej, jak i stanu zapalnego pęcherza
Częściej dotyczy mężczyzn, zwykle tych po 60. r.ż. Ponieważ początkowo przebiega bezobjawowo, chorobę wykrywa się w zaawansowanym stadium. Niepokojącym sygnałem ostrzegawczym może być ból w okolicy lędźwiowej oraz krew w moczu, częste parcie na mocz, nawracające infekcje układu moczowego oraz obrzęki nóg.
Pojawienie się białka w moczu nie zawsze jest związane z uszkodzeniem nerek. Czasami jego obecność (ale w niewielkich ilościach, białkomocz powyżej 3 g na dobę zawsze jest patologią) jest efektem: intensywnych ćwiczeń (w ostatniej dobie), infekcji dróg moczowych, podwyższonej temperatury ciała, pobytu w saunie lub wysokiego ciśnienia tętniczego. Zdarzają się też błędy przy pobraniu próbki do badań. Aby móc potwierdzić PChN, odchylenia w badaniach muszą występować przez minimum 3 miesiące.
Nerka jest narządem, który jest najczęściej przeszczepiany. Aż trzykrotnie częściej niż serce i prawie 8 razy częściej niż wątroba.
Porady eksperta
![Stan przedcukrzycowy dotyczy nawet 5 mln Polaków. Ciebie też? Sprawdź to [TEST]](https://cdn.galleries.smcloud.net/t/galleries/gf-TRZ7-kaJ1-ptSh_cukrzyca-pomiar-cukru-320x213.jpg)
