Zatoka Douglasa - budowa, funkcje, choroby

Zatoka Douglasa to przestrzeń anatomiczna, znajdująca się w jamie brzusznej kobiety. W prawidłowych warunkach, zatoka Douglasa nie jest wypełniona żadną treścią. W przebiegu różnorodnych schorzeń, w zatoce Douglasa może pojawić się płyn lub nieprawidłowa tkanka. Ocena zatoki Douglasa jest ważnym elementem badania ultrasonograficznego jamy brzusznej. Dowiedz się, jak zbudowana jest zatoka Douglasa, w jaki sposób prawidłowo funkcjonuje zatoka Douglasa oraz jakie schorzenia mogą być związane z zatoką Douglasa?

Zatoka Douglasa to przestrzeń w jamie brzusznej, występująca wyłącznie u kobiet między pęcherzem moczowym, macicą i odbytnicą. Jama brzuszna człowieka jest od wewnątrz wyścielona otrzewną. Otrzewna to cienka błona, ułatwiająca utrzymanie narządów jamy brzusznej we właściwym położeniu. Zatoka Douglasa stanowi przykład zachyłka, czyli rodzaju „kieszonki” utworzonej przez otrzewną. W jamie brzusznej istnieje wiele tego typu zachyłków.

Spis treści

1. Zatoka Douglasa – budowa
2. Zatoka Douglasa – fizjologia
3. Zatoka Douglasa – badanie
4. Zatoka Douglasa – schorzenia

Zatoka Douglasa – budowa

Zatoka Douglasa występuje tylko u kobiet. W dolnej części jamy brzusznej każdej kobiety znajdują się 3 duże narządy. Od strony przedniej ściany brzucha, w kierunku kręgosłupa, są to kolejno: pęcherz moczowy, macica oraz odbytnica.

Pomiędzy tymi narządami znajdują się puste przestrzenie, wyścielone jedynie otrzewną. Pierwsza z nich to zagłębienie pęcherzowo-maciczne, położone między pęcherzem moczowym a macicą. Druga z tych przestrzeni to zagłębienie odbytniczo-maciczne, nazywane inaczej zatoką Douglasa.

W dolnej części jamy brzusznej u mężczyzn znajdują się jedynie pęcherz moczowy oraz odbytnica, a pomiędzy nimi jedna przestrzeń – zagłębienie odbytniczo-pęcherzowe. Z tego powodu zatoka Douglasa nie występuje u mężczyzn.

Na czym polega wyjątkowość zatoki Douglasa? W organizmie kobiety, zatoka Douglasa jest anatomicznie najniżej położonym zachyłkiem otrzewnej. Co za tym idzie, jeżeli w jamie brzusznej jest obecna nieprawidłowa treść (przykładowo – krew), będzie ona grawitacyjnie przemieszczać się do zatoki Douglasa. W fizjologicznych warunkach, zatoka Douglasa stanowi pustą przestrzeń, oddzielającą macicę od odbytnicy.

Jednakże w wielu stanach chorobowych może dojść do wypełnienia zatoki Douglasa różnego rodzaju treścią (płyn puchlinowy, krew, tkanki nowotworowe i wiele innych). Uwidocznienie, a czasami również przebadanie zawartości zatoki Douglasa, może być cenną wskazówką w diagnostyce wielu schorzeń.

Zatoka Douglasa – fizjologia

W zdrowym organizmie, zatoka Douglasa jest zazwyczaj pusta, niewypełniona żadną treścią. Jedyne sytuacje, w których w zatoce Douglasa może pojawić się niewielka ilość płynu, są związane z przebiegiem cyklu miesiączkowego kobiety. Warto wiedzieć, że jama otrzewnej posiada połączenie z narządem rodnym poprzez jajowody.

W sytuacji krwawienia z narządu rodnego, występującego w trakcie menstruacji, niewielka część krwi dostaje się za pośrednictwem jajowodów do otrzewnej. W tym miejscu zawsze gromadzi się w najniższej dostępnej lokalizacji, którą stanowi zatoka Douglasa.

Krwawienie miesiączkowe to przykład sytuacji, w której fizjologicznie zatoka Douglasa może być wypełniona niewielką ilością płynu. Podobnie dzieje się w trakcie owulacji, która również bywa przyczyną uwolnienia niewielkiej ilości krwi do zatoki Douglasa.

Co ciekawe, zjawiska te są odpowiedzialne za obecność dolegliwości bólowych w trakcie owulacji oraz menstruacji. Krew zgromadzona w zatoce Douglasa powoduje miejscowe podrażnienie otrzewnej, przez co wiele kobiet odczuwa ból w określonych fazach cyklu miesiączkowego.

Zatoka Douglasa – badanie

W jaki sposób można zbadać zawartość zatoki Douglasa? Najbardziej podstawową metodę stanowi badanie fizykalne. Ocenę zatoki Douglasa wykonuje się w trakcie standardowego badania ginekologicznego.

Zatoka Douglasa przylega bezpośrednio do przedniej ściany odbytnicy, dlatego niektóre patologie (przykładowo – wypełnienie dużą masą nowotworu), mogą również zostać wykryte w badaniu przezodbytniczym (per rectum).

Do dokładniejszej i bardziej czułej oceny zatoki Douglasa służy badanie ultrasonograficzne (USG) jamy brzusznej. Przykładając głowicę USG w okolicach podbrzusza, widoczna jest przestrzeń pomiędzy macicą a odbytnicą. Badanie ultrasonograficzne pozwala uwidocznić, czy zatoka Douglasa jest pusta, czy wypełniona płynem lub inną nieprawidłową treścią.

W przypadku stwierdzenia nieprawidłowej zawartości zatoki Douglasa, wskazane jest ustalenie jej charakteru. W tym celu konieczna może okazać się biopsja, czyli diagnostyczne nakłucie zatoki Douglasa. Biopsja to krótki zabieg wykonywany w warunkach znieczulenia. Do zatoki Douglasa można „dotrzeć” poprzez nakłucie tylnej ściany pochwy.

Następnie do strzykawki pobiera się niewielką ilość płynu, który poddawany jest serii badań. Analiza makroskopowa pozwala na rozpoznanie, z jakim rodzajem płynu mamy do czynienia (krew, ropa, płyn klarowny). W badaniu mikroskopowym ocenia się jego dokładną zawartość (komórki nowotworowe, skład chemiczny, komórki zapalne).

W przypadku podejrzenia zakażenia, pobrany płyn można poddać badaniu mikrobiologicznemu. W ten sposób możliwe jest ustalenie, jaki drobnoustrój jest przyczyną infekcji.

Zatoka Douglasa – schorzenia

Nieprawidłowości dotyczące zatoki Douglasa z reguły nie stanowią odrębnych jednostek chorobowych. Wypełnienie tej przestrzeni różnego rodzaju treścią może stanowić objaw wielu schorzeń.

Ze względu na bliskie sąsiedztwo narządu rodnego, patologie zatoki Douglasa najczęściej kojarzy się z chorobami ginekologicznymi. Warto jednak pamiętać, że zatoka Douglasa jest częścią otrzewnej, która wyściela całą jamę brzuszną. Nieprawidłowa zawartość zatoki Douglasa może pochodzić z pozornie odległych narządów, a czasem również wynikać z chorób ogólnoustrojowych.

Wśród przyczyn zaburzeń związanych z zatoką Douglasa należy wymienić zakażenia, choroby nowotworowe i metaboliczne, a także niektóre stany nagłe.

Najczęstszą nieprawidłowością stwierdzaną w obrębie zatoki Douglasa jest płyn. W przypadku stwierdzenia jego obecności, zawsze powinno się ustalić przyczynę takiego stanu. Wyjątek stanowią sytuacje związane z fizjologiczną obecnością niewielkiej ilości płynu w zatoce Douglasa (owulacja, krwawienie miesiączkowe).

W pozostałych przypadkach, należy ustalić jakiego rodzaju jest to płyn (krew, ropa, płyn przesiękowy lub inne) oraz jakie objawy kliniczne towarzyszą jego obecności.

Obecność krwi w zatoce Douglasa zawsze wymaga rozstrzygnięcia, czy mamy do czynienia z chorobą przewlekłą, czy przypadkiem nagłym. Krew w zatoce Douglasa może towarzyszyć wielu schorzeniom ginekologicznym (endometrioza, pęknięcie torbieli jajnika, pęknięcie ciąży pozamacicznej).

Warto wiedzieć, że krwawienie w dowolnym innym miejscu jamy brzusznej będzie również powodowało gromadzenie krwi w zatoce Douglasa. Przy każdym podejrzeniu urazu brzucha, jednym z pierwszych kroków diagnostycznych jest ocena zatoki Douglasa przy pomocy USG.

Wypełnienie zatoki krwią świadczy o uszkodzeniu narządów lub naczyń w jamie brzusznej, co stanowi pilne wskazanie do interwencji chirurgicznej. Płyn w zatoce Douglasa może również gromadzić się na skutek infekcji zlokalizowanych w jamie brzusznej. Zapalenie otrzewnej lub narządów jamy brzusznej powoduje powstawanie płynu wysiękowego.

W przypadku zakażenia o etiologii bakteryjnej, płyn będzie miał charakter ropny. O możliwym zakażeniu będą świadczyły towarzyszące objawy ogólnoustrojowe: gorączka, osłabienie, wzrost parametrów zapalnych.

Obecność wolnego płynu w jamie brzusznej może towarzyszyć poważnym schorzeniom ogólnoustrojowym. Kiedy płyn zgromadzony w otrzewnej osiąga znaczną objętość, mówimy o wodobrzuszu. Jak nietrudno się domyślić, również w takiej sytuacji dochodzi do wypełnienia płynem zatoki Douglasa. Wodobrzusze może towarzyszyć wielu stanom chorobowym.

Jedną z głównych jego przyczyn są schorzenia wątroby, wśród których dominuje marskość wątroby. Do rozwoju wodobrzusza może również dojść na skutek niewydolności krążenia oraz zaburzeń funkcji nerek.

Ostatnią grupę schorzeń związanych z zatoką Douglasa stanowią nowotwory. W obrębie zatoki Douglasa najczęściej szerzą się nowotwory pochodzące z pobliskich narządów: przede wszystkim jelita grubego oraz macicy wraz z przydatkami.

Zatoka Douglasa stanowi pustą przestrzeń, dlatego wzrost nowotworów w jej obrębie może zachodzić stosunkowo łatwo. Czasami na skutek procesu nowotworowego w zatoce Douglasa pojawia się płyn.

Jego pobranie i przebadanie pod kątem obecności komórek nowotworowych może być cenną wskazówką diagnostyczną. Wypełnienie zatoki Douglasa płynem spowodowane obecnością nowotworu jest najczęściej obserwowane w przebiegu raka jajnika.

Czytaj też: 

• Uchyłek Meckela - objawy, diagnostyka, leczenie
• Ważne badania narządów rodnych
• Zespół policystycznych jajników (PCOS): przyczyny, objawy, leczenie

Krzysztofa Białożyt