Osobowść anankastyczna: objawy, przyczyny i leczenie

Osobowość anankastyczna zaliczana jest do zaburzeń osobowościowych, w których dominującą cechą jest przesadny perfekcjonizm. Ludzie z osobowością anankastyczną trudno odnajdują się w nieidealnej rzeczywistości, wśród osób nieuporządkowanych, postępujących spontanicznie, wykraczających poza przyjęte za poprawne normy. Osobowość anankastyczna oznacza życie w ciągłym napięciu, niepewności, a czasem i strachu. Poznaj objawy, przyczyny i metody leczenia osobowości anankastycznej.

Spis treści

1. Czym jest osobowość anankastyczna?
2. Przyczyny osobowości anankastycznej
3. Podłoże biologiczne
4. Uszkodzenia mózgu
5. Doświadczenia z dzieciństwa
6. Temperament
7. Objawy osobowości anankastycznej
8. Leczenie osobowości anankastycznej
9. Psychoterapia
10. Wsparcie najbliższych

Osobowość anankastyczna to na pierwszy rzut oka same zalety – perfekcjonizm, ambicja, sumienność, oszczędność czy ostrożność. Zaletami jednak być przestają, gdy zaczynają przekraczać granice normalności i stają się przesadne.

Czym jest osobowość anankastyczna?

Osobowość anankastyczna to zaburzenie osobowości wpisane na listę chorób psychicznych (Międzynarodowa Klasyfikacja Chorób ICD-10) oraz zaburzeń psychicznych Amerykańskiego Towarzystwa Psychiatrycznego DSM-IV. Tę jednostkę chorobową diagnozuje się na podstawie występowania charakterystycznych objawów.

Dominującymi cechami tych zaburzeń jest potrzeba osiągnięcia perfekcjonizmu oraz poczucie winy i kontroli. Wszystko razem może być frustrujące i wpędzać w złość, którą zresztą taka osoba stara się w sobie tłumić.

To sprawia, że osoby z zaburzeniami anankastycznymi żyją pod presją, którą sobie same narzucają, tym samym obniżając jakość życia. Anankaści są mocno skupieni na działaniu i pracy, mniej angażują się w życie emocjonalne. Brakuje im dystansu do pracy i obowiązków, nie potrafią działać spontanicznie.

Czytaj też:

Czy roztargnienie i rozkojarzenie to cechy osobowości?

Aleksytymia, czyli analfabetyzm emocjonalny

Na czym polegają zaburzenia funkcji poznawczych?

Przyczyny osobowości anankastycznej

Osobowość anankastyczna dotyczy około 2 procent społeczeństwa. Choć na zaburzenia osobowości chorują zarówno kobiety, jak i mężczyźni, to z tym problemem boryka się więcej mężczyzn niż kobiet (Psychological Medicine,  z lutego 1999 roku przeprowadzone przez Carter, Mulder, Sullivan i Joyce).

Podłoże biologiczne

Jedną z przyczyn zaburzenia jest podłoże biologiczne (geny). Za zaburzenie mogą odpowiadać również czynniki neurobiologiczne, czyli m.in. dysfunkcje układu dopaminergicznego czy też nieprawidłowości w funkcjonowaniu mózgu, a dokładniej – problemy w połączeniach między korą oczodołowo-czołową, zakrętem obręczy oraz jądrem ogoniastym.

Uszkodzenia mózgu

Zaburzenia (osobowość anankastyczna) mogą także wystąpić na skutek uszkodzenia mózgu. Przyczyną wystąpienia objawów osobowości anankastycznej może być padaczka czy zespół Tourette’a. Winny może być każdy uraz głowy, który uszkadza określone obszary w mózgu.

Doświadczenia z dzieciństwa

Innym źródłem zaburzeń są doświadczenia z dzieciństwa. Na osobowość anankastyczną może mieć wpływ sposób, w jaki człowiek był wychowywany. Zaburzeniom sprzyja m.in. duża kontrola rodzicielska, zbyt wysokie oczekiwania wobec dziecka oraz poddawanie go ciągłej ocenie.

Badania z 2000 roku autorstwa Millon, Davis, Escovar oraz Meagher udowodniły, że osobowość ananakastyczna często cechuje te osoby, które w dzieciństwie otrzymywały dużo kar od opiekunów za różne przewinienia. Rodzice tych dzieci byli powściągliwi w okazywaniu emocji, ale zarazem bardzo wymagający, surowi i nadopiekuńczy.

Ze względu na powtarzalność kar, tak wychowywane dziecko stara się dostosować do zasad, które wpaja mu rodzic i zaczyna bardzo się kontrolować. W dorosłym życiu to przyzwyczajenie przeradza się w natręctwo.

Temperament

Należy też zwrócić uwagę na przyczyny psychologiczne powstawania osobowości anankastycznej. Między innymi od temperamentu danej osoby może zależeć podatność na zaburzenia. Osobowość anankastyczna może też być swoistym mechanizmem obronnym człowieka, ułatwiającym maskowanie emocji, tworzących się na skutek konfliktu wewnętrznego.

Z jednej strony taka osoba kontroluje się na każdym kroku, chce sprostać wymaganiom autorytetów i być im posłuszna, a z drugiej - pojawia się w niej chęć buntu. Człowiek maskuje więc swoje uczucia i powstrzymuje się przed wyjściem poza schemat, bo boi się konsekwencji. W tym momencie pojawiają rozmaite natręctwa, które odciągają uwagę chorego od problemu. Pojawiają się zachowania typowe dla osobowości anankastycznej, które pozornie dają choremu wrażenie kontroli i władzy nad własnym życiem.

Objawy osobowości anankastycznej

• Dążenie do perfekcji, doskonałości – anankasta za wszelką cenę chce postępować idealnie, zgodnie z przyjętymi społecznie normami oraz wymogami, jakie narzuca jej życie (praca, szkoła, obowiązki domowe). Nie dopuszcza wokół siebie nieporządku, bez względu na sytuację wygrywa pedanteria, wszystko musi być jak najlepiej zorganizowane i ułożone, a w życiu nie ma miejsca na chaos.
• Duża ostrożność, niepewność – przeważającym uczuciem jest wieczna wątpliwość i brak przekonania co do słuszności swojego postępowania. Osoba anankastyczna ma problem z podejmowaniem ważnych decyzji, bo boi się ich konsekwencji. W rezultacie z niepewnością patrzy w przyszłość, doświadcza katastroficznych wizji i jeszcze bardziej unika ryzyka.
• Drobiazgowość – anankasta skupia się na detalach i rzeczach mało istotnych dla innych. Niedopracowane drobiazgi nie dają mu spokoju. Osoba z osobowością anankastyczną ogromną wagę przywiązuje do regulaminów i schematów, bo postępować wyłącznie według nich. Przejmuje się, kiedy nie jest w stanie im sprostać, obawiając się konsekwencji.
• Nadmierna sumienność – taka osoba przykłada ogromną wagę do każdego obowiązku czy powierzonego jej zadania. Jest bardzo skrupulatna, konsekwentna, zaangażowana i mocno skupiona na efektach swojej pracy. Pracę często przedkłada nad stosunki międzyludzkie. Taka osoba nie potrafi odpoczywać, przejawia cechy pracoholizmu.
• Sztywne zasady moralne – osoba anankastyczna trzyma się swoich zasad moralnych bardzo konsekwentnie, nie jest elastyczna. Uparcie broni swoich racji.
• Nerwica natręctw – może być jednym z objawów tego zaburzenia osobowości, ale nie musi. Występuje, gdy człowieka prześladuje wewnętrzna konieczność powtarzania w kółko pewnych zachowań, od których nie potrafi się uwolnić.
• Przesadna racjonalizacja – w życiu osoby o osobowości anankastycznej nie ma miejsca na spontaniczne działanie i emocje. Uczucia muszą znajdować uzasadnienie, zawsze są racjonalne i stłumione. Nic nie dzieje się pod wpływem chwili czy impulsu. Takie osoby bardzo się pilnują, by nie dać ponieść się beztrosce, w sztywne ramy wkładają też relacje z partnerem i najbliższymi.
• Trudność wyrażania uczuć – choć osoby anankastyczne wchodzą w związki, mają zwykle ogromne problemy, by się otworzyć i pokazać swoje uczucia. Nie umieją też reagować na uczucia innych.
• Przesadna oszczędność – a wręcz skąpstwo takiej osoby. Anankasta ma problem, by dzielić się pieniędzmi z innymi. Nie dotyczy to zresztą tylko pieniędzy, bo z podobną trudnością przychodzi jej np. wyrzucanie niepotrzebnych rzeczy. Osobę anankastyczną prześladują katastroficzne wizje, stąd np. przesadne gromadzenie pieniędzy i przedmiotów na czarną godzinę.

Leczenie osobowości anankastycznej

Psychoterapia

Zaburzenia anankastyczne można wyleczyć. Najskuteczniejszą metodą leczenia osobowości anankastycznej jest psychoterapia. Zaburzenia anankastyczne leczy się najczęściej technikami behawioralnymi opartymi na zapobieganiu reakcjom, ekspozycji i modelowaniu.

Problem tkwi jednak w tym, że osoby z takimi zaburzeniami zwykle nie chcą pomocy. Nie uznają swoich cech za przejaw zaburzeń, uważają, że w ich zachowaniu nie ma nic dziwnego, nie chcą tego zmieniać. A bez ich zgody nie da się przeprowadzić leczenia z psychoterapeutą, dlatego najczęściej próbuje się zmobilizować chorych do autoterapii, czyli pracy nad samym sobą.

Jej celem jest oswojenie człowieka z jego cechami osobowości i ich źródłem, a w dalszej kolejności próba zmiany schematycznego postępowania (reagowania) na bardziej spontaniczny.

Autoterapia zakłada walkę z perfekcjonizmem, drobiazgowością i niezdecydowaniem. Terapia wymaga dużego samozaparcia od chorego oraz wiary w to, że może mu to polepszyć jakość życia. W terapii chodzi między innymi o obniżenie "standardów" swojego postępowania, np. pomijając niektóre (do tej pory obowiązkowe) kroki wykonywane w danej czynności.

Chodzi o uświadomienie choremu, że dobrze wykonane zadanie nie musi być zrobione perfekcyjnie i że samo jego wykonanie jest w stanie zadowolić innych. Sposobem na osiągnięcie wyważenia w decyzjach jest również nastawianie się na osiągnięcie celu we wszystkim, co się robi.

Ma to pomóc choremu skupić się na rzeczy najważniejszej, bez dbania o szczegóły, które nie są związane z wykonywaną pracą. Autoterapia ma też pomóc w zwalczaniu niezdecydowania.

Do tego chory potrzebuje określenia limitów czasowych na podjęcie jakiejkolwiek decyzji. Limit powinien obowiązywać zawsze i być dostosowany do rangi problemu. Ważne, by uświadomić sobie, że szybsze podjęcie decyzji, wcale nie musi oznaczać złego wyboru.

Nie można też próbować zmieniać anankasty na siłę, bo to będą próby bezskuteczne, a jedynie co można osiągnąć, to popsucie relacji z chorym.

Wsparcie najbliższych

Ogromne znaczenie w leczeniu osobowości anankastycznej ma wsparcie otoczenia. Zadaniem najbliższych jest uświadomienie obecności zaburzenia u osoby chorej oraz przedstawienie jej szans na podniesienie jakości życia.

Często osoby żyjące w związkach lub bliskich relacjach z ludźmi o osobowości anankastycznej muszą po prostu zaakceptować te zaburzenia, jeśli zależy im na utrzymaniu związku. To pewnego rodzaju poświęcenie się dla miłości czy przyjaźni. Niestety, póki chory nie zrozumie swojego problemu i nie postanowi sobie pomóc, to jedyną słuszną postawą jest wspieranie i trwanie przy takiej osobie.

Osobowość anankastyczną rzadko leczy się farmakologicznie. Wyjątkiem jest sytuacja, gdy zaburzenia są tak poważne, że bardzo pogarszają nastrój i zwiększają ryzyko wystąpienia depresji lub pojawiają się obsesyjne myśli czy lęki, które utrudniają normalne funkcjonowanie. W takich przypadkach najczęściej stosuje się nowoczesne leki przeciwdepresyjne.