Jak dbać o mikrobiom podczas antybiotykoterapii?

Weryfikacja

Autor: Aleksandra Żyłowska-Mharrab, dietetyk, technolog żywności, edukator

Antybiotyki, niszcząc skutecznie bakterie chorobotwórcze, niszą również dobre bakterie ludzkiego mikrobiomu. Coraz więcej badań wykazuje, że antybiotyki mogą powodować dysbiozę drobnoustrojów, a zaburzenia mikrobioty jelitowej u noworodków, dzieci i dorosłych przyczyniają się do wielu chorób. Dlatego podczas antybiotykoterapii należy pamiętać nie tylko o przyjmowaniu leków osłonowych (probiotyków). Jak jeszcze można dbać o mikrobiom podczas antybiotykoterapii?

Spis treści

1. Jak antybiotyki wpływają na mikrobiom?
2. Inne skutki stosowania antybiotyków
3. Jak dbać o mikrobiom podczas antybiotykoterapii – probiotyki
4. Jak dbać o mikrobiom podczas antybiotykoterapii – prebiotyki w diecie
5. Źródła prebiotyków w diecie
6. Produkty fermentowane a mikrobiom
7. Jaka dieta przy antybiotykach?
8. Jak zadbać o mikrobiotę jelit – styl życia

Rolą antybiotyków jest zabijanie lub uniemożliwianie namnażania bakterii. Niektóre antybiotyki mają szerokie spektrum działania, inne są skuteczne tylko względem niektórych gatunków bakterii. Jednak ich działanie nie poprzestaje jedynie na bakteriach patogennych. Oprócz "złych" bakterii zabijają też i te "dobre". 

Skutkiem tego mogą być zaburzenia mikrobioty jelitowej, co może się przyczyniać do wielu chorób, w tym:

• cukrzycy,
• otyłości,
• nieswoistego zapalenia jelit,
• astmy,
• reumatoidalnego zapalenia stawów,
• depresji,
• autyzmu
• nadkażeń u pacjentów w stanie krytycznym.

Skutecznymi elementami wspierającymi dobre bakterie jelitowe podczas antybiotykoterapii są:

• suplementacja probiotyków,
• dieta bogata w prebiotyki,
• jedzenie jogurtów,
• unikanie cukru,
• dobry sen,
• niepalenie papierosów.

Jak antybiotyki wpływają na mikrobiom?

Antybiotyki oddziałują na mikrobiom pośrednio i bezpośrednio. Działanie pośrednie to masowe zabijanie komensalnych bakterii jelitowych i hamowanie ich namnażania. Jednak nie wszystkie antybiotyki działają w ten sam sposób. Dla przykładu:

• wankomycyna zmniejsza różnorodność drobnoustrojów w kale i bezwzględną liczbę bakterii Gram-dodatnich, zwłaszcza z rodzaju Firmicutes,
• amoksycylina nie zmienia znacząco całkowitej liczby bakterii i różnorodności drobnoustrojów,
• połączenie antybiotyków zawierających ampicylinę, gentamycynę, metronidazol, neomycynę i wankomycynę zmniejsza całkowitą liczbę bakterii i radykalnie zmienia skład mikrobioty jelitowej.

Oprócz bezpośredniego działania antybiotyki mogą również pośrednio osłabiać mikrobiom jelitowy.  Symbioza i współzależność są powszechne w różnych podgrupach mikroflory jelitowej.

W normalnych warunkach fizjologicznych mikrobiota utrzymuje stan homeostatyczny. Metabolity wtórne wytwarzane przez niektóre gatunki mikrobioty mogą być niezbędnymi składnikami odżywczymi dla innych gatunków.

Na przykład Bifidobacterium adolescentis są w stanie wykorzystywać fruktooligosacharydy i skrobię do produkcji mleczanu i octanu. Beztlenowce wytwarzające maślan nie mogą bezpośrednio wykorzystywać fruktooligosacharydów i skrobi, ale mogą wykorzystywać mleczan i octan jako substraty wzrostu.

Dlatego B. adolescentis może ułatwiać namnażanie i ekspansję gatunków wytwarzających maślan in vivo poprzez karmienie krzyżowe. Podobnie niektóre substancje są toksyczne dla jednych bakterii komensalnych, ale nietoksyczne dla innych, które metabolizują je, neutralizując zagrożenie dla innych podgrup.

Czytaj też: Dysbakterioza - przyczyny, objawy, leczenie

Inne skutki stosowania antybiotyków

Negatywne skutki stosowania antybiotyków, oprócz tych najbardziej oczywistych czyli zabijania „dobrych” bakterii, obejmują:

• wzrost ilości w mikrobiomie bakterii opornych na działanie antybiotyków,
• zmiany metabolitów bakteryjnych, co wpływa bezpośrednio na zdrowie gospodarza,
• zakłóconą sygnalizację bakteryjną i wydzielanie peptydów przeciwdrobnoustrojowych,
• rozregulowanie działania komórek odpornościowych jelita.

Nawet po namnożeniu się i odzyskaniu całkowitej liczby bakterii mikrobioty może dojść do długotrwałego wpływu na jej równowagę, a w konsekwencji na podatność pacjenta na infekcje i choroby.

Badania pokazują, że po przyjmowaniu antybiotyków mikrobiom nie wraca do równowagi przez co najmniej 5 miesięcy.

Biegunka antybiotykowa

Najczęstszym skutkiem ubocznym stosowania antybiotyków jest biegunka. Wynika ona bezpośrednio z zaburzenia homeostazy mikrobiomu przez stosowany lek – zmiany różnorodności i liczebności bakterii jelitowych.

W konsekwencji powoduje to osłabienie zdolności mikrobioty do powstrzymywania inwazji bakterii chorobotwórczych oraz do przerostu patogenów, które są składnikiem mikrobiomu, ale w niewielkich ilościach nie wywołują choroby.

Biegunka pojawia się najczęściej przy stosowaniu antybiotyków o szerokim spektrum działania, co jasno wskazuje, że jest powiązana z utratą dużej i różnorodnej ilości bakterii komensalnych.

Liczne badania potwierdziły, że przyjmowanie probiotyków podczas antybiotykoterapii zmniejsza występowanie biegunki antybiotykowej.

Jak dbać o mikrobiom podczas antybiotykoterapii – probiotyki

Podstawowym elementem wspierającym zdrowy mikrobiom jest stosowanie probiotyków. Probiotyki to „żywe mikroorganizmy, które podawane w odpowiednich ilościach przynoszą korzyści zdrowotne gospodarzowi”.

Podstawową zaletą probiotyków jest przyczynianie się do utrzymania zrównoważonej mikrobioty, a tym samym tworzenie korzystnego środowiska jelitowego.

Pozytywny wpływ probiotyków na mikrobiotę jelit w różnych schorzeniach (biegunka zakaźna i związana ze stosowaniem antybiotyków, zespół jelita drażliwego, martwicze zapalenie jelita cienkiego i okrężnicy itp.) został oceniony w wielu randomizowanych badaniach klinicznych z grupą kontrolną.

Przyjmowanie probiotyków jest podstawową strategią, która zmniejsza negatywne skutki oddziaływania antybiotyków na mikrobiom.

Probiotyki mogą przeciwdziałać patogennym mikroorganizmom na różne sposoby:

• konkurując z patogenami o składniki odżywcze i miejsca adhezji na błonie śluzowej przewodu pokarmowego,
• zapobiegając chorobotwórczości poprzez zakłócanie sygnalizacji między patogenami,
• wytwarzając metabolity o działaniu przeciwbakteryjnym przeciwko mikroorganizmom patogennym,
• modulując i stymulując miejscowe i ogólnoustrojowe odpowiedzi immunologiczne u pacjenta.

Probiotyki, które prezentują wykazaną badaniami naukowymi skuteczność w zmniejszaniu biegunki antybiotykowej, a zatem skutecznie wspierają mikrobiom jelitowy to:

• Lactobacillus rhamnosus GG w dawce co najmniej 2 miliardy CFU (jednostek tworzących kolonię, jest to miara liczności mikroorganizmów).
• Preparaty mieszane zawierające różne szczepy w dawce co najmniej 1,1 miliarda CFU każdego szczepu. W skutecznych preparatach występowały 4 lub więcej szczepów. Przykłady szczepów:
• Lactobacillus acidophilus,
• Lactobacillus paracasei,
• Lactobacillus plantarum,
• Lactobacillus rhamnosus,
• Bifidobacterium bifidum,
• Bifidobacterium lactis,
• Bifidobacterium longum,
• Enterococcus faecium,
• Saccharomyces boulardii.
• Produkt mleczny firmy Danone „Actimel” zawierający Lactobacillus casei DN-114001.

Probiotyki należy przyjmować co najmniej 2 godziny po antybiotyku, aby stosowany lek nie niszczył dostarczanych bakterii probiotycznych. Są to ogólne zalecenia, jednak na rynku są dostępne probiotyki, które należy przyjmować równocześnie z antybiotykiem.

Przed rozpoczęciem stosowania trzeba zapoznać się z zaleceniami z ulotki, a najlepiej skonsultować z lekarzem.

Preparaty probiotyczne dobrze jest przyjmować nie tylko podczas leczenia, ale kontynuować je nawet przez miesiąc po zakończeniu antybiotykoterapii. Gdy występują objawy ze strony przewodu pokarmowego związane z biegunkami, niestrawnością, czy wzdęciami, wskazane jest przedłużone stosowanie probiotyków.

Jak dbać o mikrobiom podczas antybiotykoterapii – prebiotyki w diecie

Dieta może wpływać na skład mikrobiomu zarówno pozytywnie, jak i negatywnie. Niektóre związki nazywane prebiotykami w wyjątkowy sposób wpływają na wzrost poszczególnych pożytecznych drobnoustrojów.

Według definicji prebiotyk to substrat, który jest selektywnie wykorzystywany przez mikroorganizmy gospodarza i przynoszący korzyści zdrowotne. Prebiotyki mogą zwiększać proliferację pożytecznych drobnoustrojów, aby zmaksymalizować trwałe zmiany w ludzkim mikrobiomie.

Z tego powodu zwiększenie udziału prebiotyków w diecie podczas antybiotykoterapii jest bardzo korzystne.

Prebiotyki oddziałują na mikrobiom pozytywnie kilkoma ścieżkami:

• dostarczając składników pokarmowych wykorzystywanych przez bakterie komensalne, a przez to sprzyjając ich namnażaniu,
• poprzez zwiększanie proliferacji bakterii komensalnych sprzyjają większemu wytwarzaniu ich metabolitów, które wpływają korzystnie na środowisko jelita i ekspresję genów gospodarza,
• stanowiąc substrat do produkcji krótkołańcuchowych kwasów tłuszczowych,
• blokując adhezję patogenów do powierzchni jelita.

Prebiotyczne składniki żywności należą do kilku grup. Mogą być to węglowodany nietrawione w przewodzie pokarmowym:

• oligosacharydy i polisacharydy,
• skrobia oporna,
• algi.
• polifenole.

Najlepiej przebadanymi prebiotykami są węglowodany nietrawione lub tylko częściowo trawione w przewodzie pokarmowym. Występują one głównie w ścianach komórkowych roślin.

Prebiotyki z tej kategorii zalicza się do błonnika pokarmowego. Już samo zwiększone spożycie błonnika z warzyw, owoców i pełnoziarnistych produktów zbożowych (pieczywa, makaronów razowych, kasz, płatków zbożowych) wpływa korzystnie na mikrobiom.

Jednak niektóre produkty spożywcze są bogate we frakcje błonnika, które działają szczególnie pozytywnie.

Polifenole to naturalne metabolity roślin, które znane są przede wszystkim z działania antyoksydacyjnego i przeciwzapalnego. Ostatnie lata badań przyniosły informacje, że niektóre z nich mają także działanie prebiotyczne.

Polifenole prebiotyczne można znaleźć m.in. w:

• żurawinie,
• ciemnych owocach jagodowych,
• winogronach,
• soi,
• herbacie,
• kakao.

Skrobia oporna to rodzaj skrobi nietrawiony przez enzymy układu pokarmowego. Występuje w ugotowanych nasionach:

• roślin strączkowych,
• ugotowanych, a następnie schłodzonych ziemniakach,
• ryżu,
• makaronie,
• kaszach,
• w niedojrzałych bananach,
• surowych produktach zbożowych, np. płatkach owsianych i żytnich.

Źródła prebiotyków w diecie

Produkty fermentowane a mikrobiom

Do produktów fermentowanych przez pożyteczne bakterie zalicza się:

• jogurty,
• kefir,
• kiszoną kapustę i ogórki kiszone,
• inne kiszone warzywa oraz kiszone cytryny (mało popularne w Polsce),
• kimchi – fermentowana kapusta pekińska, rzepa i ogórek,
• kombucha – słodka herbata fermentowana przez tzw. grzybek herbaciany,
• tempeh – produkt sojowy poddany fermentacji popularny w kuchni indonezyjskiej i dietach wegańskich.

Produkty fermentowane powszechnie uważane są za równie skuteczne jak probiotyki. Jest to jednak nieprawda. Nie mają one takiej zdolności zasiedlania jelita i przywracania równowagi mikrobiomu.

Jednak ze względu na to, że zawierają bakterie komensalne (głównie Lactobacilli) mogą być pomocne w zmniejszaniu negatywnych skutków przyjmowania antybiotyków na mikrobiom. Badania naukowe pokazują przede wszystkim skuteczność jogurtów w tym aspekcie.

Czytaj też: Mikrobiom - czym jest i jakie pełni funkcje?

Jaka dieta przy antybiotykach?

Podczas leczenia antybiotykami i po jego zakończeniu trzeba szczególnie dbać o zróżnicowaną dietę bogatą w warzywa, owoce i przetwory z pełnego ziarna zbóż. Najlepiej ograniczyć cukier, sklepowe słodycze i sztuczne słodziki, gdyż osłabiają one mikrobiom.

Bardzo ważne jest, aby w codziennej diecie znalazła się żywność dostarczająca prebiotyków. Nie zaszkodzi również picie jogurtów i kefirów oraz jedzenie kiszonych warzyw. Dietę koniecznie trzeba wzbogacić suplementami probiotyków.

Jak zadbać o mikrobiotę jelit – styl życia

Równowaga mikrobiomu jest zależna również od innych czynników, nie tylko od diety i przyjmowania probiotyków.

Aby wesprzeć komensalne bakterie jelitowe:

• nie pal papierosów,
• unikaj alkoholu,
• uprawiaj regularną aktywność fizyczną (nie musi być to wyczynowy sport, wystarczą spacery),
• wysypiaj się,
• unikaj przewlekłego stresu.

Aleksandra Żyłowska-Mharrab, dietetyk, technolog żywności, edukator