Istota szara (substancja szara) - zanik, funkcja, uszkodzenie

Istota szara, określana również jako substancja szara, stanowi jeden z dwóch podstawowych elementów budujących ludzki ośrodkowy układ nerwowy. Składa się ona przede wszystkim z ciał komórek nerwowych, których zadaniem jest z kolei zdolność generowania, jak i przetwarzania oraz przesyłania impulsów nerwowych. Gdzie w obrębie układu nerwowego zlokalizowana jest istota szara i jaka jest jej funkcja?

Istota szara (substancja szara, łac. substantia grisea) jest jedną z dwóch podstawowych tkanek tworzących układ nerwowy. Układ nerwowy człowieka podzielić można bardzo różnie – wyróżnia się w końcu ośrodkowy i obwodowy układ nerwowy czy układ nerwowy somatyczny i układ autonomiczny.

Dzielić struktury jednego z najważniejszych ludzkich układów narządowych można również i ze względu na to, co dokładnie je buduje. W takim ujęciu wyszczególnić można dwie podstawowe składowe, które tworzą układ nerwowy: są nimi istota biała i istota szara.

Obie z wymienionych pozostają ze sobą w ścisłym połączeniu i tak naprawdę jedna bez drugiej nie byłaby w stanie prawidłowo pełnić swoich funkcji.

Spis treści

1. Istota szara (substancja szara): struktura
2. Istota szara (substancja szara): rola w funkcjonowaniu układu nerwowego
3. Istota szara (substancja szara): choroby

Istota szara (substancja szara): struktura

Istota szara (substancja szara, ang. grey matter) w różnych częściach ośrodkowego układu nerwowego rozlokowana jest całkowicie odmiennie.

W obrębie mózgowia zlokalizowana jest ona przede wszystkim na jego powierzchni - pokrywa ona bowiem półkule mózgu oraz półkule móżdżku. Nie są to jednak jedyne miejsca, w których w tej części OUN znajduje się istota szara. Jej ogniska zlokalizowane są bowiem również i wewnątrz mózgowia i są nimi:

• wzgórze
• podwzgórze
• jądra podstawy
• jądro przegrody
• jądra zlokalizowane w obrębie móżdżku (jądro zębate, czopowate, kulkowate i jądro wierzchu)
• substancja czarna
• jądro czerwienne
• jądro oliwki
• jądra nerwów czaszkowych

Zobacz także: Porażenia nerwów czaszkowych

Nieco odmienne jest zaś rozmieszczenie istoty szarej w rdzeniu kręgowym. W nim bowiem znajduje się ona nie na wierzchu, a położona jest w jego centralnej części i tam substancja szara otoczona jest przez istotę białą. Na przekroju poprzecznym pasma istoty szarej kształtem przypominają literę H i poszczególne z nich określane są mianem rogów przednich, rogów tylnych oraz rogów bocznych (ostatnie z wymienionych rozciągają się wyłącznie na wysokości piersiowego odcinka rdzenia kręgowego).

Dotychczas nie zostało jednak wyjaśnione, skąd w ogóle wzięło się takie, a nie inne określanie istoty szarej. Otóż zawdzięcza ona swoją nazwę, jak nietrudno się domyślić, specyficznemu zabarwieniu - w ogniskach istoty szarej niewiele jest włókien mielinowych, które mają, dzięki otoczce mielinowej, jasne zabarwienie, wiele jest z kolei w nich komórek nerwowych.

W rzeczywistości substancja szara nie jest stricte szara, a raczej bardzo jasno-szarawa, a dodatkowo pojawiają się w jej obrębie miejsca o zabarwieniu żółtawo-różowawym, co spowodowane jest obecnością w niej naczyń krwionośnych.

Istota szara (substancja szara): rola w funkcjonowaniu układu nerwowego

Podstawowym elementem substancji szarej są komórki nerwowe (neurony), oprócz nich znajdują się w niej również komórki wspierające pierwsze z wymienionych, którymi są komórki glejowe.

W obrębie istoty szarej zlokalizowane są różne ośrodki, które pełnią odrębne funkcje: jedne z nich odpowiedzialne są kontrolowanie przebiegu naszych ruchów, inne z kolei związane są z procesami mówienia, a jeszcze inne odpowiadają za zdolność odbierania informacji ze świata zewnętrznego przez nasze narządy zmysłów.

Specyficznie są zorganizowane ogniska istoty szarej w rdzeniu kręgowym: tam bowiem wyraźnie widoczny jest rozdział funkcjonalny substancji szarej.

W obrębie rogów przednich zlokalizowane są komórki nerwowe, których rolą jest kontrolowanie naszych ruchów - obecne są w nich neurony ruchowe. W rogach tylnych zaś rozmieszczone są neurony czuciowe, do których docierają różne bodźce czuciowe, co pozwala nam chociażby na odczuwanie ciepła, bólu czy dotyku.

Istota szara (substancja szara): choroby

Rozwój istoty szara rozpoczyna się zasadniczo wtedy, kiedy to zaczyna się kształtować cały układ nerwowy. Tak naprawdę jednak nie zakańcza się on z chwilą przyjścia człowieka na świat, a trwa jeszcze przez kilka lat od urodzenia - zazwyczaj wspomina się o tym, że ostateczne zakończenie rozwoju istoty szarej ma miejsce krótko po rozpoczęciu drugiej dekady życia.

Całkowicie naturalne jest to, że wraz z upływającym czasem życia dochodzi do stopniowej degradacji istoty szarej - to zresztą zjawisko odpowiedzialne jest za to, że u osób w podeszłym wieku stopniowo dochodzi do pogorszenia zdolności pamięciowych czy ruchowych. Pewne jednak czynniki mogą przyspieszać degenerację istoty szarej i prowadzić do występowania różnorodnych deficytów neurologicznych.

Z destrukcją komórek nerwowych powiązane jest chociażby nadużywanie alkoholu. Korzystanie z innych substancji psychoaktywnych również może mieć destrukcyjny wpływ na ilości istoty szarej w ośrodkowym układzie nerwowym.

Opisywano już m.in. to, że długotrwałe stosowanie marihuany może skutkować zmniejszeniem ilości istoty szarej w pewnych rejonach mózgowia, takich jak np. ciało migdałowate, hipokamp czy kora skroniowa.

Do ubytku komórek nerwowych należących do istoty szarej doprowadzić mogą również i rozmaite schorzenia, takowy problem może pojawiać się m.in. po przebyciu udaru mózgu (którego skutkiem może być obumarcie części neuronów należących do istoty szarej).

Czytaj też: Móżdżek: budowa i funkcje. Choroby i uszkodzenia móżdżku