Dieta w chorobach nowotworowych
Przyjmowanie leków przeciwnowotworowych wpływa na cały organizm. Chorym zmienia się smak, pojawia się nadmierna wrażliwość na zapachy lub wstręt do jedzenia. A przecież dieta ma być pomocna w walce z chorobą. Dowiedz się, jak powinna wyglądać prawidłowa dieta w chorobie nowotworowej. Co chory może jeść? Zobacz przykładowy jadłospis.
Spis treści
- Zespół wyniszczenia nowotworowego
- Dieta w chorobach nowotworowych - zapotrzebowanie żywieniowe
- Dieta w chorobach nowotworowych - pełnowartościowe białko
- Dieta w chorobach nowotworowych - węglowodany złożone
- Dieta w chorobach nowotworowych - dobrej jakości tłuszcze
- Dieta w chorobach nowotworowych - warzywa i owoce jako źródło przeciwutleniaczy
- Dieta w chorobach nowotworowych - co pić?
- Dieta w chorobach nowotworowych - jak często spożywać posiłki?
- Dieta w chorobach nowotworowych - sposób przygotowania posiłków
- Dieta w chorobach nowotworowych - suplementacja
- Modyfikacje diety w zależności od objawów towarzyszących chorobie
- Dieta w chorobach nowotworowych - przykładowy jadłospis
Dieta w chorobach nowotworowych pełni istotną rolę wspomagającą proces leczenia i zapobiega niedożywieniu pacjenta. Ważne jest także, aby wspomagała pracę układu odpornościowego, poprawiała przemianę materii oraz wspierała regeneracją organizmu po radioterapii i/lub chemioterapii. Dlatego odpowiednie żywienie powinno być wprowadzone już w momencie rozpoznania choroby i modyfikowane na poszczególnych etapach leczenia.
Zespół wyniszczenia nowotworowego
U większości osób z chorobą nowotworową dochodzi do ograniczenia możliwości przyjmowania pokarmów oraz gorszego wchłaniania składników odżywczych. Dlatego u bardzo często dochodzi u nich do zespołu wyniszczenia nowotworowego (kacheksji nowotworowej), które objawia się gwałtownym spadkiem masy ciała, zaburzeniami łaknienia oraz uczuciem szybkiego nasycenia po posiłku.
Wyniszczenie nowotworowe dotyka głównie pacjentów zmagających się z nowotworami przełyku, trzustki, żołądka, jelita grubego, płuc, prostaty oraz chłoniakami nieziarniczymi. Objawy niedożywienia lub wyniszczenia nowotworowego dotyczą 30–85% chorych, a u 5–20% są przyczyną zgonu w terminalnym stadium choroby.
Czytaj też: Kacheksja (wyniszczenie organizmu): przyczyny, objawy, leczenie
Wyniszczenie nowotworowe jest wynikiem ogólnoustrojowej reakcji zapalnej w odpowiedzi na obecność komórek nowotworowych w organizmie. Na początki wyniszczenia nowotworowego może wskazywać 5% lub większa utrata masy ciała w ciągu 3-6 miesięcy.
Czytaj też: Nagłe chudnięcie - o czym może świadczyć utrata wagi [TEST]
Masę ciała ocenia się za pomocą wskaźnika BMI. Jednak może być on niemiarodajny w przypadku występowania obrzęków. Dlatego stan odżywienia najlepiej ocenić za pomocą pomiaru we krwi prealbuminy, albuminy i transferyny.
Problemy z przyjmowaniem pokarmów mogą dodatkowo nasilać radio- i/lub chemioterapia, które powodują nudności, wymioty i biegunki.
Niektórym nowotworom może towarzyszyć odwrotny skutek, czyli przybieranie na masie. Jest to często efekt stosowanej hormonoterapii np. w raku piersi, raku jajnika, raku macicy. W trakcie leczenia nowotworu nie zaleca się redukcji masy ciała, jednak należy ją kontrolować. Po zakończeniu leczenia i remisji choroby należy rozpocząć redukcję masy ciała, najlepiej pod opieką specjalisty.
Czytaj też: Dieta redukcyjna - zasady. Jak obliczyć zapotrzebowanie energetyczne w diecie redukcyjnej?
Dieta w chorobach nowotworowych - zapotrzebowanie żywieniowe
Nie ma jednej uniwersalnej diety w chorobach nowotworowych. Musi ona być zawsze zindywidualizowana w zależności od rodzaju i stadium nowotworu, rodzaju powikłań po terapii, wieku, stanu odżywienia chorego oraz jego preferencji żywieniowych.
Powinna ona również dostarczać wszystkich niezbędnych składników jak aminokwasy, tłuszcze, węglowodany, minerały i witaminy. U osób z chorobą nowotworową zapotrzebowanie na energię i składniki odżywcze może być nawet o 20% większe niż u osób zdrowych.
Dlatego niezmiernie istotne jest aby spełnić to zapotrzebowanie, gdyż w innym wypadku organizm zacznie korzystać z zasobów pochodzących z własnych tkanek, prowadząc do wyniszczenia nowotworowego. Zapotrzebowanie żywieniowe należy wyliczyć indywidualnie np. za pomocą wzoru dla idealnej masy ciała.
Dieta w chorobach nowotworowych - pełnowartościowe białko
Osoby cierpiące na nowotwory mają zwiększone zapotrzebowanie na białko, gdyż jest ono niezbędne do odbudowy narządów zniszczonych przez nowotwór oraz regeneracji tkanek po leczeniu. Szczególnie wrażliwy na niedobór białka w diecie jest układ odpornościowy. Odpowiednia podaż białka w diecie chroni też organizm przed uruchamianiem wewnętrznych zasobów białka np. z mięśni szkieletowych. Dlatego stosowanie restrykcyjnych diet eliminujących białko u osób z chorobą nowotworową jest niedopuszczalne.
Spożycie białka w diecie u osób z chorobą nowotworową powinno wynosić 15–20% zapotrzebowania energetycznego (u osób zdrowych to 10–15%). Proporcja białka roślinnego pochodzącego np. z roślin strączkowych do białka zwierzęcego powinna wynosić 1:1 (u osób zdrowych to 2:1).
W przypadku nietolerancji warzyw strączkowych należy je wyeliminować czasowo z diety, szczególnie w przypadku nowotworów przewodu pokarmowego. Osoby z nowotworami potrzebują białka pełnowartościowego i lepiej przyswajalnego.
Dlatego należy wybierać chude mięsa (kurczak, indyk, cielęcina), ryby oraz unikać wysoko przetworzonych peklowanych i wędzonych wędlin. Najlepiej przygotować je samemu w domu np. przyprawioną ulubionymi przyprawami pierś z indyka i upiec ją w niskiej temperaturze. Dobrym źródłem pełnowartościowego białka są również jaja oraz chude produkty nabiałowe jak twarogi, jogurty i kefiry. Natomiast dobrym źródłem białka roślinnego jest np. tofu.
Jeśli po spożyciu mleka występują objawy nietolerancji laktozy (biegunka, wzdęcia), należy je wykluczyć i zastąpić produktami fermentowanymi, gdyż praktycznie nie zawierają one laktozy. Mleko kozie ma mniejszą zawartość laktozy i może być lepiej tolerowane. Nietolerancja laktozy może pojawić się po leczeniu cytostatykami (np. 5-fluorouracyl) lub radioterapii okolicy jamy brzusznej i miednicy.
Dieta w chorobach nowotworowych - węglowodany złożone
Węglowodany powinny stanowić 35–50% spożywanej energii przez osoby chore na nowotwory, a ich rekomendowanym źródłem są pełnoziarniste kasze, ryż, pieczywo, warzywa i owoce. Pamiętajmy, że przy diecie wysokobłonnikowej należy zwiększyć podaż wody (6–8 szkl./dobę).
Po zabiegach chirurgicznych lub po radioterapii w okolicy brzucha duże ilości błonnika pokarmowego mogą być nietolerowane powodując wzdęcia i bóle brzucha. W takich przypadkach należy ograniczyć produkty pełnoziarniste do momentu kiedy układ pokarmowy zacznie prawidłowo funkcjonować.
Bezwzględnie należy ograniczyć cukry proste, które znajdziemy w ciastkach, ciastach, batonach. Są one mało odżywcze i mogą nasilać objawy ze strony przewodu pokarmowego jak wzdęcia i biegunki.
Dieta w chorobach nowotworowych - dobrej jakości tłuszcze
Tłuszcze powinny stanowić 30–50% zapotrzebowania energetycznego osoby z chorobą nowotworową. Rekomendowanym źródłem tłuszczów są tłuszcze dobrej jakości jak oleje nierafinowane np. oliwa z oliwek, olej lniany, ryby morskie, nasiona i orzechy. Należy ograniczyć bardzo tłuste mięsa (wieprzowina), podroby, sery oraz smalec, gdyż są one źródłem nasyconych kwasów tłuszczowych.
Szczególnie korzystny wpływ na procesy odpornościowe mają wielonienasycone kwasy tłuszczowe omega 3, których organizm nie jest sam w stanie wyprodukować. Wielonienasycone kwasy tłuszczowe zawarte są w oleju lnianym, orzechach, tłustych rybach morskich (makrela, śledź, sardynki).
Dieta w chorobach nowotworowych - warzywa i owoce jako źródło przeciwutleniaczy
Oprócz zwiększonego zapotrzebowania energetycznego w trakcie choroby nowotworowej zwiększa się zapotrzebowanie na substancje przeciwutleniające jak witamina A, witamina C, witamina E, cynk, selen i miedź, które neutralizują wolne rodniki. Znajdują się one w świeżych, różnokolorowych warzywach i owocach, których spożycie powinno wynosić co najmniej 0,5 kg na dzień.
Bogate w przeciwutleniacze są ciemne owoce jak jagody, borówka amerykańska, ciemne winogrona, maliny.
U osób z chorobą nowotworową należy uważać na warzywa strączkowe, kapustne i cebulowe. Jeśli występuje po nich złe samopoczucie, należy ich unikać w diecie.
Warzywa ze względu na dużą wartość odżywczą powinny być spożywane do każdego posiłku, najlepiej w postaci surowej. Jednak gdy po spożyciu surowych warzyw występuje złe samopoczucie, należy wprowadzać je w postaci ugotowanej, pieczonej w folii, przygotowanej na parze lub duszonej. Należy unikać smażenia i pieczenia w wysokich temperaturach.
Dieta w chorobach nowotworowych - co pić?
W chorobie nowotworowej zaleca się wypijanie około 2 litrów płynów na dobę w zależności od masy ciała. Najlepiej w postaci mineralnej wody niegazowanej lub słabych naparów herbaty.
Można również pić rozcieńczone, świeżo wyciskane soki warzywne i soki owocowe, jednak pamiętajmy, że zawierają one sporo cukrów prostych. Kawa nie jest zakazana, jeśli nie występują objawy po jej spożyciu. Nie zaleca się spożywania alkoholu.
Napoje powinno się spożywać między posiłkami, a nie w ich trakcie, gdyż powodują szybsze uczucie sytości. Jest to szczególnie istotne u chorych z brakiem apetytu.
Dieta w chorobach nowotworowych - jak często spożywać posiłki?
Chory powinien spożywać posiłki co 3-4 godziny, co w sumie obejmuje 4-5 posiłków dziennie: I śniadanie, II śniadanie, obiad, podwieczorek i kolację. Porcje powinny być niewielkie, ale odżywcze i bogate w różne produkty. Należy unikać monotonnych jednoskładnikowych dań np. spożywanie kilka razy dziennie tego samego dania.
Czytaj też: Najlepsze pory posiłków - kiedy jeść śniadanie, obiad, kolację?
Dieta w chorobach nowotworowych - sposób przygotowania posiłków
Preferowaną obróbką jest gotowanie, duszenie lub parowanie produktów. Należy unikać potraw smażonych i mocno grillowanych. Osoby z chorobą nowotworową bardzo często mają problemy z łaknieniem dlatego istotny jest również wygląd potraw. Potrawy powinny zachęcać do ich spożycia i nie zawierać produktów, których chory nie lubi.
Nie należy unikać delikatnych przypraw jak bazylia, oregano, majeranek. Natomiast należy unikać ostrych przypraw jak chili, pieprz.
Jeśli chory nie ma problemów z przyjmowaniem pokarmów nie ma potrzeby podawania mu potraw w postaci płynnej lub papkowatej. Taka forma żywienia jest zwykle stosowana u chorych po operacji guzów w obrębie przewodu pokarmowego.
Jeśli nie jest możliwe przyjmowanie pokarmów drogą naturalną (doustną), stosuje się żywienie dojelitowe lub żywienie pozajelitowe.
Dieta w chorobach nowotworowych - suplementacja
Suplementację powinno stosować się tylko w wybranych przypadkach klinicznych, kiedy występują zaburzenia wchłaniania i jawne niedobory składników pokarmowych. Ma to szczególne znaczenie u chorych z nowotworami przewodu pokarmowego.
Dlatego rutynowo nie zaleca się stosowania suplementów diety w postaci preparatów multiwitaminowych. Pamiętajmy, że ich najlepiej przyswajalnym źródłem są warzywa i owoce.
Czytaj też: Awitaminoza - przyczyny i objawy niedoboru witamin
W przypadku kiedy chory nie jest w stanie przyjmować odpowiedniej ilości pokarmów i pokryć zapotrzebowania na wszystkie składniki odżywcze, można rozważyć włączenie żywności specjalnego przeznaczenia medycznego (ONS, ang. oral nutritional supplements).
Preparaty takie mogą zastępować pełnowartościowy posiłek lub być dodatkiem do posiłku w ciągu doby. Przed stosowaniem takich preparatów chory powinien się skonsultować z lekarzem prowadzącym lub dietetykiem.
Modyfikacje diety w zależności od objawów towarzyszących chorobie
Wyniszczenie nowotworowe jest przyczyną zaburzeń łaknienia oraz pojawienia się szybkiego nasycenia po posiłku. Ponadto chemio- i radioterapia wpływa na receptory w mózgu oraz przewodzie pokarmowym wywołując nudności i wymioty. Może to dodatkowo zaburzać proces łaknienia i przyjmowania pokarmów przez chorego.
Dlatego u osób cierpiących na choroby nowotworowe mogą wystąpić różne objawy utrudniające spożywanie pokarmów drogą naturalną. Dlatego jednym z ważniejszych elementów indywidualizujących dietę u chorych z nowotworami jest wzięcie pod uwagę objawów współtowarzyszących.
W przypadku nudności warto zwiększyć częstość spożywanych posiłków. Porcje powinny być małe i chłodne bez intensywnych aromatów, które mogłyby nasilać nudności. Rekomendowane są zupy, zupy kremy, koktajle owocowo-warzywne, sorbety, kaszki.
Przy biegunkach zaleca się tzw. dietę BRAT (B – banany, R – biały ryż, A – jabłka pieczone/gotowane, T – tosty pszenne). Dodatkowo należy uzupełniać wodę i elektrolity.
U osób z chorobą nowotworową mogą pojawiać się także zaparcia. W takim przypadku zalecane jest zwiększenie podaży błonnika pokarmowego i płynów.
Po radioterapii w obrębie głowy i szyi pojawiają się odczyny popromienne na błonach śluzowych, które są podane na czynniki drażniące. W takiej sytuacji chory powinien unikać spożywania produktów kwaśnych np. soków owocowych i pikantnych np. pieprz.
Ogólne zalecenia żywieniowe dla osób z chorobą nowotworową:
- Spożywaj zróżnicowane, smaczne dla ciebie i estetycznie podane potrawy
- Dodawaj do każdego posiłku źródła pełnowartościowego białka
- Spożywaj węglowodany złożone, których źródłem powinny być pełnoziarniste produkty zbożowe oraz warzywa i owoce, które są przez ciebie dobrze tolerowane
- Pamiętaj, że warzywa i owoce są także źródłem przeciwutleniaczy i błonnika pokarmowego
- Spożywaj tłuszcze dobrej jakości pochodzące z ryb, olei nierafinowanych, nasion i orzechów
- Spożywaj 4-5 posiłków dziennie z 3-4 godzinnymi przerwami
- Przygotowuj produkty w postaci ugotowanej, pieczonej w folii, przygotowanej na parze lub duszonej
- Spożywaj posiłki w optymalnej temperaturze (ani za ciepłe ani za zimne)
- Pij około 2 litrów płynów dziennie najlepiej w postaci niegazowanej wody mineralnej
Pamiętaj, że nie istnieją cudowne diety, które zastąpią farmakoterapię. Celem żywienia w trakcie choroby nowotworowej jest zwiększenie szans na wyleczenie i zdobycie energii niezbędnej do walki z chorobą.
Dieta w chorobach nowotworowych - przykładowy jadłospis
Jadłospis dla chorego powinien być przygotowany przez dietetyka indywidualnie na potrzeby pacjenta, uwzględniając jego wiek, zapotrzebowanie energetyczne oraz preferencje żywieniowe.
Powinien on być także modyfikowany w zależności od aktualnego stanu zdrowia chorego. Poniżej został przedstawiony przykładowy jadłospis dla 64-letniej kobiety o masie 62 kg i wzroście 175 cm ze zdiagnozowanym rakiem piersi bez cech niedożywienia.
Dzień I
- I Śniadanie
- 1 opakowanie (200 g) serka wiejskiego typu grani
- 2 kromki chleba żytniego na zakwasie
- 2 świeże pomidory
- 3 łyżeczki świeżej natki pietruszki
- II Śniadanie
- 1 opakowanie (200 g) jogurtu typu greckiego
- ¾ szklanki jagód
- 2 orzechy brazylijskie
- Obiad
- filet z mintaja (150 g)
- 1 cukinia
- 1 marchewka
- 1 mały seler
- 2 łyżeczki oliwy z oliwek
- 3 łyżki posiekanej natki pietruszki
- 1 szklanka ugotowanej kaszy jęczmiennej
Warzywa pokroić w paski lub kostkę, rybę posolić i przyprawić ulubionymi przyprawami. Do garnka dodać niewielką ilość wody i dusić warzywa pod przykryciem aż do miękkości. Następnie dodać pokrojoną w mniejsze kawałki rybę i dusić prze kolejne kilka minut. Na końcu dodać dwie łyżki oliwy z oliwek i natkę pietruszki. Danie podawać z ugotowaną kaszą jęczmienną.
- Podwieczorek
- 1/3 szklanki suchej kaszy jaglanej
- ¾ szklanki borówki amerykańskiej
- ½ szklanki mleka kokosowego
- ½ szklanki wody
- 4 orzechy włoskie
Do garnka wlać mleko kokosowe i wodę. Przepłukać kaszę jaglaną pod bieżąca wodą, następnie wyspać ją do garnka z mlekiem kokosowym i wodą. Gotować do miękkości, cały czas mieszając, aby kasza się nie przypaliła. Następnie kaszę ostudzić, dodać borówkę amerykańską i posiekane orzechy włoskie.
- Kolacja
Dzień II
- I Śniadanie
- II Śniadanie
- 1 banan
- 6 orzechów pekan
- ½ szklanki mleka kokosowego
Banana zmiksować z mlekiem kokosowym i posypać posiekanymi orzechami pecan.
- Obiad
- cielęcina mielona (100 g)
- 1 cukinia
- 1 marchewka
- 1 mały seler
- 2 łyżeczki oliwy z oliwek
- 3 łyżki posiekanej natki pietruszki
- 1 szklanka ugotowanej kaszy gryczanej
- 4 ogórki kiszone
Warzywa zetrzeć na tarce na grubsze paski. Mięso posolić, przyprawić ulubionymi przyprawami i uformować pulpety. Do garnka wlać 0,5 litra wody i gotować warzywa aż do miękkości. Następnie dodać pulpety i gotować prze kolejne kilka minut do zredukowania sosu. Na końcu dodać dwie łyżki oliwy z oliwek i natkę pietruszki. Danie podawać z ugotowaną kaszą gryczaną i ogórkami kiszonymi.
- Podwieczorek
- 1/3 szklanki suchej kaszy jaglanej
- 1 jajko
- ¾ szklanki malin
- 2 łyżeczki oleju rzepakowego
- 1 łyżka mąki pszennej
Przepłukać kaszę jaglaną pod bieżąca wodą, a następnie ugotować do miękkości. Kaszę ostudzić i dodać do niej mąkę, jajko i olej rzepakowy. Składniki dokładnie wymieszać. Z masy uformować placuszki na blaszce do pieczenia wyłożonej papierem (lub folią aluminiową) i piec w temperaturze 180°C przez około 15-20 minut. Maliny zmiksować i polać nimi placuszki.
- Kolacja
- 2 łyżki tuńczyka w sosie własnym
- 1 łyżeczka majonezu
- 1 cała papryka czerwona
- 1 pomidor
- 3 łyżki posiekanej natki pietruszki
- 2 kromki chleba żytniego na zakwasie
Tuńczyka wymieszać z majonezem i natką pietruszki i posolić. Pastą posmarować kromki chleba.
Dzień III
- I Śniadanie
- 2 puszki pomidorów
- 3 średniej wielkości marchewki
- 2 gałązki selera naciowego
- 2 średniej wielkości pietruszki
- 1 udko z kurczaka bez skóry
- 2 łyżeczki jogurtu greckiego
- 3 łyżki posiekanej natki pietruszki
- ziele angielskie, liść laurowy, oregano
Udko, marchewkę, selera i pietruszkę zalać zimną wodą, dodać ziele angielskie i liść laurowy i gotować około 30 minut. Następnie dodać pomidory z puszki i oregano. Gotować przez około 20 minut. Wyjąć udko z zupy i obrać z niego mięso. Zupę zmiksować blenderem na gładka masę. Dodać obrane mięso z kurczaka i jogurt grecki. Zupę można przygotować dzień wcześniej.
- II Śniadanie
- szklanka (200 g) jogurtu greckiego
- ¾ szklanki borówki amerykańskiej
- 1 łyżka migdałów
- 2 łyżeczki sezamu
- Obiad
Łososia posolić i zawinąć w folię aluminiową. Osobno posolić warzywa i boczniaki, polać oliwą z oliwek, posypać ulubionymi ziołami i zawinąć w folię aluminiową. Warzywa i łososia piec w piekarniku w 200°C przez około 20 minut. Podawać z ugotowanym brązowym ryżem.
- Podwieczorek
- ¼ szklanki (50g) granulek tapioki
- 1 szklanka jagód
- 1 szklanka mleka sojowego
Do garnka wlać mleko sojowe i granulki tapioki. Gotować na bardzo małym ogniu przez około 30 minut, ciągle mieszając. W razie potrzeby można dolać trochę wody. Po ugotowaniu przełożyć tapiokę do miseczki i schłodzić. Jagody zmiksować i polać nimi tapiokę.
- Kolacja
- 2 plastry szynki z indyka
- ½ opakowania mieszanki sałat
- 1 łyżeczka oleju lnianego
- 2 kromki chleba gryczanego
