Bezpłodność – czym jest? Różnice między bezpłodnością a niepłodnością

Bezpłodność to termin oznaczający trwałą niezdolność do naturalnego poczęcia dziecka. Bezpłodność jest często mylona z niepłodnością, lecz z medycznego punktu widzenia są to dwa odmienne stany. Bezpłodność jest z definicji stanem nieodwracalnym, a jej przyczyny mają charakter trwały. Stan bezpłodności nie zawsze jednak oznacza, że para będzie całkowicie pozbawiona możliwości posiadania potomstwa. Jaka jest różnica pomiędzy bezpłodnością a niepłodnością? Jakie mogą być przyczyny bezpłodności? Czy istnieją możliwości leczenia bezpłodności?

Bezpłodność to stan trwałej niemożności naturalnego posiadania potomstwa. O bezpłodności mówimy wówczas, gdy zajście w ciążę jest niemożliwe, a przyczyny tego stanu są nieodwracalne. Bezpłodność z definicji jest nieuleczalna – oznacza to, że nie istnieją dostępne metody leczenia przyczynowego bezpłodności.

Spis treści

1. Bezpłodność a niepłodność
2. Bezpłodność – przyczyny
3. Bezpłodność – diagnostyka
4. Bezpłodność – możliwości leczenia

Bezpłodność a niepłodność

Termin bezpłodności jest powszechnie mylony z niepłodnością. Z medycznego punktu widzenia należy odróżniać od siebie te dwa stany. Bezpłodność to stan trwałego braku płodności. Niepłodność jest natomiast czasową i odwracalną niezdolnością do poczęcia dziecka.

W przeciwieństwie do bezpłodności, niepłodność można leczyć przyczynowo.

Przyczyną niepłodności są najczęściej przemijające zaburzenia (m.in. zaburzenia hormonalne lub wywołane chorobami przewlekłymi). W przypadku ich wyleczenia, istnieją szanse na przywrócenie płodności.

Przyczyny bezpłodności mają charakter trwały, a ich usunięcie jest niemożliwe. U podłoża bezpłodności leżą najczęściej zaburzenia genetyczne lub wady wrodzone układu rozrodczego.

W przypadku bezpłodności brak możliwości naturalnego poczęcia ma charakter nieodwracalny.

Bezpłodność – przyczyny

Bezpłodność jest stanem, do którego może prowadzić wiele różnorodnych schorzeń. U podłoża bezpłodności mogą leżeć zaburzenia wytwarzania komórek rozrodczych oraz zaburzenia rozwoju jąder i jajników.

Przyczyną bezpłodności bywają także nieprawidłowości w obrębie narządów płciowych, które uniemożliwiają odbywanie stosunków płciowych lub (w przypadku kobiet) donoszenie ciąży.

Bezpłodność pierwotna i wtórna

Bezpłodność możemy ogólnie podzielić na pierwotną i wtórną:

• Bezpłodność pierwotna to stan, w którym brak możliwości posiadania potomstwa ma charakter wrodzony. Przyczyną bezpłodności pierwotnej są najczęściej schorzenia genetyczne lub wady wrodzone, które trwale wykluczają możliwość poczęcia dziecka.
• Bezpłodność wtórna to stan, w którym dochodzi do trwałego uszkodzenia płodności u pacjenta, który pierwotnie był zdolny do posiadania potomstwa. Przyczyną bezpłodności wtórnej mogą być przebyte zabiegi operacyjne lub powikłania innych schorzeń, które prowadzą do trwałej utraty płodności.

Choroby genetyczne

Jedną z przyczyn bezpłodności mogą być schorzenia powstające na tle genetycznym. Przyczyną bezpłodności w przebiegu chorób genetycznych może być:

• niewykształcenie gonad (jąder lub jajników),
• zaburzenia rozwojowe narządów płciowych
• lub niewytwarzanie komórek rozrodczych (plemników lub komórek jajowych).

Do bezpłodności szczególnie często dochodzi w przebiegu schorzeń genetycznych, które dotyczą chromosomów płciowych (XX u kobiety, XY u mężczyzny).

Zespół Turnera

Przykładem choroby o tle genetycznym, która może powodować bezpłodność u kobiet, jest zespół Turnera.

Kobiety z zespołem Turnera posiadają tylko jeden chromosom płciowy (X zamiast XX). U ponad 80% pacjentek z zespołem Turnera występuje dysgenezja (czyli nieprawidłowy rozwój) jajników, która uniemożliwia dojrzewanie płciowe i powoduje bezpłodność.

Zespół Klinefeltera

Przykładem zespołu genetycznego, który powoduje bezpłodność u mężczyzn, jest zespół Klinefeltera. To schorzenie również powoduje nieprawidłową liczbę chromosomów płciowych: u mężczyzn obecny jest dodatkowy chromosom X (XXY zamiast XY).

W przebiegu zespołu Klinefeltera nie dochodzi do prawidłowego rozwoju jąder. Jądra nie są zdolne do produkcji prawidłowych plemników, wskutek czego rozwija się azoospermia, czyli brak plemników w płynie ejakulacyjnym. Trwała bezpłodność dotyczy ponad 90% pacjentów z zespołem Klinefeltera.

Wady wrodzone narządów płciowych

Nieprawidłowości w budowie układu rozrodczego mogą wystąpić u osób o prawidłowym kariotypie, bez zaburzeń dotyczących chromosomów płciowych. Wady wrodzone narządów płciowych i gonad powstają w trakcie życia płodowego, a przyczyny wielu z nich są nieznane.

Najczęstsze zaburzenia rozwojowe układu rozrodczego to agenezje (całkowity brak) lub dysgenezje (nieprawidłowy rozwój) poszczególnych narządów.

Wady wrodzone powodujące bezpłodność u mężczyzn

Wady leżące u podłoża bezpłodności męskiej to m.in. dysgenezja jąder oraz wrodzony brak nasieniowodów.

Wrodzony obustronny brak nasieniowodów to wada, która może towarzyszyć mutacjom genu CFTR, odpowiedzialnego za rozwój mukowiscydozy.

Wady wrodzone powodujące bezpłodność u kobiet

Wady wrodzone powodujące bezpłodność u kobiet to m.in. obustronna dysgenezja jajników oraz agenezja macicy. Przykładem schorzenia występującego u kobiet, powodującego liczne wady wrodzone narządów płciowych, jest zespół Mayera-Rokitansky’ego-Küstera-Hausera (MRKH).

W przebiegu tej choroby nie dochodzi do rozwoju pochwy i macicy, co skutkuje trwałą bezpłodnością pomimo prawidłowej funkcji jajników.

Wtórna bezpłodność

Wtórna bezpłodność to stan, w którym na skutek zadziałania określonego czynnika dochodzi do trwałego uszkodzenia płodności u osoby pierwotnie zdolnej do posiadania potomstwa.

Do wtórnej bezpłodności może dojść na skutek przebytych zabiegów operacyjnych (najczęściej w przypadku rozległych operacji wykonywanych z przyczyn onkologicznych), urazów, a także innych stanów chorobowych.

Warto wiedzieć, że przyczyną wtórnej bezpłodności mogą być niektóre choroby zakaźne. Jednym z takich przykładów jest wirus świnki, który może powodować zapalenie jądra i zapalenie najądrzy.

W przypadku zajęcia obu jąder, infekcja może doprowadzić do ich trwałego uszkodzenia. Na szczęście, całkowita bezpłodność jako powikłanie świnki zdarza się niezmiernie rzadko.

Bezpłodność – diagnostyka

Diagnostyka bezpłodności ma na celu ustalenie dokładnego rozpoznania (w tym – różnicowanie z niepłodnością), przyczyn tego stanu oraz ewentualnych możliwości wspomagania rozrodu.

U niektórych pacjentów choroby prowadzące do bezpłodności zostają wykryte już na etapie dzieciństwa lub w trakcie diagnostyki przyczyn opóźnionego dojrzewania płciowego.

Przykładowo, przedłużony brak miesiączki u dziewczynki w wieku dojrzewania może być pierwszym sygnałem o nieprawidłowościach w rozwoju narządów płciowych.

Większość schorzeń genetycznych (zespół Turnera, Klinefeltera) prowadzących do niepłodności posiada inne charakterystyczne objawy, które pozwalają na postawienie wczesnego rozpoznania. Czasami jednak bezpłodność zostaje zdiagnozowana dopiero w momencie długotrwałych, nieskutecznych starań o poczęcie dziecka.

Zróżnicowanie bezpłodności z niepłodnością

Aby rozpoznać bezpłodność, należy najpierw wykluczyć istnienie stanów, które mogą powodować odwracalne upośledzenie płodności. Chodzi zatem o różnicowanie bezpłodności z niepłodnością.

Podstawą takiej diagnostyki jest wywiad lekarski i badanie fizykalne. W drugiej kolejności wykonuje się:

• pełen pakiet badań hormonalnych,
• testy w kierunku chorób zakaźnych,
• a także badania obrazowe układu rozrodczego.

Badania obrazowe

Niektóre stany powodujące bezpłodność udaje się wykryć już na początkowych etapach takiej diagnostyki. Poważne wady rozwojowe narządów układu rozrodczego zwykle zostają wykryte za pomocą standardowych badań obrazowych (ultrasonografia).

Jeżeli badania nieinwazyjne okazują się niewystarczające, konieczne mogą być bardziej zaawansowane metody obrazowania układu rozrodczego (przykładowo, u kobiet – histeroskopia z podaniem kontrastu do jamy macicy).

Badania genetyczne

Dalsze etapy diagnostyki bezpłodności obejmują wykorzystują coraz bardziej zaawansowane testy diagnostyczne. Standardem diagnostyki bezpłodności są badania genetyczne, w tym oznaczenie kariotypu, czyli zestawu chromosomów pacjenta. Zaburzenia dotyczące chromosomów płciowych są jedną z najczęstszych przyczyn genetycznych bezpłodności.

Ocena czynności gonad

Jeżeli wyniki badań genetycznych są prawidłowe, a budowa układu rozrodczego w badaniach obrazowych nie wzbudza wątpliwości, konieczna jest ocena czynności gonad.

Jej celem jest ustalenie, czy – w przypadku kobiety – jajniki produkują prawidłowe komórki jajowe, lub – w przypadku mężczyzny – jądra produkują prawidłowe plemniki.

Taka diagnostyka u kobiet obejmuje ocenę tzw. rezerwy jajnikowej oraz liczne badania hormonalne, m.in. hormon AMH, pozwalający ocenić pulę komórek jajowych w jajnikach kobiety.

W przypadku mężczyzny, konieczne jest badanie nasienia z oceną ilości, budowy i żywotności zawartych w nim plemników.

Bezpłodność – możliwości leczenia

Definicja bezpłodności wyklucza możliwości leczenia przyczynowego tego stanu. Przyczyny bezpłodności, takie jak zaburzenia genetyczne lub nieprawidłowości w budowie układu rozrodczego, są nieodwracalne.

Skoro możliwości naturalnego poczęcia dziecka są trwale wykluczone, czy bezpłodność całkowicie przekreśla szanse na zajście w ciążę?

Odpowiedź na to pytane zależy od przyczyn bezpłodności u danej pary. U wielu pacjentów szanse na poczęcie dziecka mogą umożliwić techniki wspomagania rozrodu (ART, potocznie in vitro).

Osoby, u których przyczyną bezpłodności jest brak wytwarzania komórek rozrodczych, mogą skorzystać z procedur dawstwa tych komórek (plemników lub komórek jajowych).

Zapłodnienie pozaustrojowe może być rozwiązaniem u par, u których pomimo posiadania prawidłowych komórek rozrodczych, nie może dojść do zapłodnienia.

Przykładowo, u kobiety z całkowitą niedrożnością jajowodów zapłodnienie poza jej układem rozrodczym, a następnie implantacja zarodka w macicy, może stworzyć szansę poczęcia dziecka.

Niestety, mimo rosnącego zaawansowania technik wspomaganego rozrodu, nadal nie są one w stanie pomóc wszystkim pacjentom borykającym się z bezpłodnością. W niektórych przypadkach, jedyną szansą na powiększenie rodziny pozostaje adopcja.

Czytaj też:

• Jakie są przyczyny niepłodności kobiet?
• Diagnostyka i metody leczenia niepłodności u mężczyzn
• Niepłodność męska i kobieca uwarunkowana genetycznie
• Niepłodność immunologiczna: przyczyny i leczenie niepłodności immunologicznej

Krzysztofa Białożyt