Badania profilaktyczne przy otyłości

Badania laboratoryjne, obrazowe i antropometryczne pełnią kluczową rolę w rozpoznaniu choroby otyłości oraz schorzeń będących jej powikłaniami, a także w monitorowaniu postępów w redukcji masy ciała. Masz nadwagę lub otyłość? Dowiedz się, które badania profilaktyczne powinieneś wykonywać, jak często i dlaczego?

Spis treści

1. Badania laboratoryjne - morfologia krwi
2. Badania laboratoryjne - gospodarka węglowodanowa
3. Badania laboratoryjne - profil lipidowy i ocena ryzyka chorób sercowo-naczyniowych
4. Badania laboratoryjne - równowaga hormonalna
5. Badania laboratoryjne - enzymy wątrobowe
6. Badania laboratoryjne - diagnostyka chorób nerek
7. Badania laboratoryjne - badanie ogólne moczu
8. Inne badania profilaktyczne
9. Badania antropometryczne

Przyrost masy ciała, który towarzyszy otyłości jako jej główny objaw zwiększa u osób z otyłością ryzyko wystąpienia ok. 50 innych poważnych chorób, które mogą być przyczyną przedwczesnej śmierci. Należą do nich m.in. zawał serca, udar mózgu, nadciśnienie tętnicze, cukrzyca typu 2, nowotwór jelita grubego, nowotwór piersi, niealkoholowe stłuszczenie wątroby, dna moczanowa, bezdech senny, czy depresja.

Z uwagi na to bardzo ważne jest, aby osoby z otyłością regularnie wykonywały badania profilaktyczne w celu uniknięcia tych groźnych powikłań. Ponadto badania takie mogą być przydatne do zidentyfikowania chorób współistniejących z otyłością lub będących jej przyczyną, takich jak np. zespół Cushinga, zespół policystycznych jajników, czy niedoczynność tarczycy. Podpowiadamy jakie badania profilaktyczne powinny systematycznie wykonywać osoby z nadwagą, czyli w stanie przedotyłościowym oraz chore na otyłość.

Badania laboratoryjne - morfologia krwi

Morfologia krwi jest podstawowym badaniem laboratoryjnym, które pozwala na wykrycie na wczesnych etapach różnych patologii. Badanie zleca się każdej osobie co najmniej raz w roku w ramach badań profilaktycznych. Morfologia krwi pozwala m.in. na wykrycie anemii, której przyczyną mogą być niedobór żelaza, witaminy B12 i kwasu foliowego. Osoby z otyłością pomimo nadmiernej podaży żywności paradoksalnie mogą cierpieć na niedobory pokarmowe. Morfologia krwi obejmuje również badanie układu białokrwinkowego (liczba białych krwinek i ich poszczególny typów) pozwalające m. in. na wykrycie toczących się stanów zapalnych.

Czytaj też: MORFOLOGIA KRWI - jak odczytać wynik

Badania laboratoryjne - gospodarka węglowodanowa

Jednym z najczęstszych zaburzeń występujących przy otyłości to te związane z nieprawidłowym poziomem glukozy we krwi oraz wydzielaniem insuliny i wrażliwością na nią komórek (insulinooporność). Podstawowymi badanami oceniającymi gospodarkę węglowodanową jest stężenie we krwi glukozy (norma na czczo: 70–99 mg/dl) i insuliny (na czczo powinna wynosić pomiędzy 2,60-24,90 mIU/l, jednak najlepiej kiedy nie przekracza 10 mIU/l). W przypadku nieprawidłowej glikemii na czczo, kiedy wartość glukozy wynosi pomiędzy 100 a 125 mg/dl, u osoby z otyłością wykonuje się tzw. krzywą glukozową. Badanie to polega na pomiarze stężenia glukozy we krwi na czczo oraz po podaniu 75 g glukozy w pierwszej i drugiej godzinie od jej podania.

Przydatnym markerem oceniającym poziom glukozy we krwi jest oznaczanie hemoglobiny glikowanej. Parametr ten odzwierciedla średnie stężenie glukozy we krwi w ostatnich 3 miesiącach. Jest on stabilnym markerem stężenia glukozy we krwi i nie zależy od krótkotrwałych zmian w diecie.

Na podstawie wartości glukozy i insuliny na czczo można również oszacować czy osoba z otyłością ma także insulinooporność. Na podstawie tych dwóch parametrów wylicza się wskaźnik HOMA (HOMA-IR, ang. Homeostatic model assessment) lub QUICKI (ang. Quantitative insulin sensitivity check index). Insulinooporność jest zjawiskiem, które może znacznie utrudnić redukcję masy ciała, a także być pierwszą oznaką cukrzycy typu 2.

Niezależnie od wieku, badania gospodarki węglowodanowej osoba chora na otyłość powinna wykonywać co roku.

Badania laboratoryjne - profil lipidowy i ocena ryzyka chorób sercowo-naczyniowych

Kolejnym parametrem krwi, który ulega zaburzeniu u osób z otyłością jest profil lipidowy. Na badanie profilu lipidowego składają się: całkowity cholesterol, cholesterol LDL i HDL oraz trójglicerydy.

Czytaj też:Profil lipidowy: badanie poziomu cholesterolu - frakcji LDL, HDL i trójglicerydów

Otyłość sama w sobie jest czynnikiem zwiększającym ryzyko chorób układu sercowo-naczyniowego, dlatego u osób z otyłością badanie profilu powinno być wykonywane raz w roku. Z kolei w celu monitorowania skuteczności leczenia dietetycznego lub farmakologicznego badanie powinno się wykonywać raz na ok. 3 miesiące.

Istotne przy ocenie ryzyka chorób sercowo-naczyniowych (układu krążenia) jest także oznaczenie parametrów takich jak homocysteina i wysokoczułe białko C-reaktywne (hsCRP). Podwyższenie tych dwóch wskaźników może zwiększać ryzyko chorób sercowo-naczyniowych. Dodatkowo hsCRP jest markerem stanu zapalnego, który prawie zawsze towarzyszy otyłości i jest on jedną z przyczyn powstawania chorób współtowarzyszących otyłości.

Czytaj też:Choroby układu krążenia - przyczyny, objawy, profilaktyka

Badania laboratoryjne - równowaga hormonalna

Otyłość powoduje wiele zaburzeń o podłożu hormonalnym, ale także odwrotnie: zaburzenia hormonalne - np. niedoczynność tarczycy - mogą prowadzić do powstania otyłości. W celu diagnostyki zaburzeń czynnościowych tarczycy wykonuje się badanie poziomu TSH, który jest obecnie najczulszym wskaźnikiem zaburzeń czynnościowych tego narządu. Poziom TSH na czczo jest zależny od wieku i powinien wynosić u osób dorosłych od 0,3 do 4 mU/l. Jednak uważa się, że wartości powyżej 2 mU/l z współwystępującymi objawami niedoczynności tarczycy mogą już świadczyć o zaburzeniach jej czynności. Poziom TSH często oznacza się razem z tzw. wolnymi frakcjami hormonów tarczycy – fT3 i fT4.

Bardzo ważne jest również regularne kontrolowanie hormonów płciowych. U osób z otyłością (m. in. w wyniku zbyt wysokiego poziomu insuliny) dochodzi do nadmiernej syntezy estrogenów i androgenów, co może być przyczyną zaburzeń płodności. Dlatego badania te powinny być szczególne zlecane u kobiet, które starają się o dziecko. Natomiast u mężczyzn z otyłością może dochodzić do spadku testosteronu, a tym samym zmniejszenia jakości nasienia i spadku libido.

Innym istotnym hormonem wymagającym monitoringu jest kortyzol. Hormon ten u osób z otyłością ulega nadmiernemu rozpadowi biologicznemu, czego konsekwencją może być jego nadmierna produkcja przez nadnercza. Patrząc na problem z innej strony, nadmiar kortyzolu jest także charakterystyczny dla osób przewlekle zestresowanych. W efekcie może rozwinąć się zespół Cushinga oraz związana z nim otyłość typu cushingoidalnego.

Nadmiar kortyzolu jest przyczyną insulinooporności oraz gromadzenia się tkanki tłuszczowej w okolicy brzucha, co u osób chorych na otyłość może powodować problemy z redukcją masy ciała. Poziom kortyzolu można zmierzyć w laboratorium z krwi, moczu lub śliny. Pomiar jest najlepiej wykonywać w kilku punktach w ciągu dnia, gdyż wydzielanie kortyzolu zmienia się w ciągu doby.

Badania laboratoryjne - enzymy wątrobowe

Osoby z otyłością są bardziej narażone na niealkoholowe stłuszczenie wątroby. W celu oceny stanu funkcji wątroby powinno się wykonać badanie aminotransferazy alaninowej (ALT) i asparaginowej (AST), których zwiększoną aktywność obserwuje się w stłuszczeniu lub stłuszczeniowym zapaleniu wątroby. Na początku choroby znaczniejszy jest wzrost ALT, która jest bardziej swoista dla wątroby, a następnie AST. Rzadziej obserwuje się wzrost stężenia innego enzymu – glutarylotranspeptydaza (GGTP). Norma laboratoryjna dla ALT i ASP wynosi poniżej 40IU/l, a dla GGTP poniżej 35UI/l u kobiet i poniżej 40UI/l u mężczyzn.

Czytaj też: Stłuszczenie wątroby: przyczyny i objawy

Badania laboratoryjne - diagnostyka chorób nerek

U osób z otyłością występuje wyższe ryzyko rozwoju przewlekłej choroby nerek lub glomerulopatii związanej z otyłością przebiegającej z powiększeniem kłębuszków nerkowych. Dlatego ocena funkcji nerek jest kolejnym badaniem, które ma zastosowanie w profilaktyce tej grupy chorych. Laboratoryjne markery funkcji nerek polegają m. in. na oznaczaniu we krwi stężenia substancji (produkty metabolizmu azotowego), które są wydalane przez nerki. Ich wzrost we krwi wskazuje pośrednio na upośledzenie wydolności nerek. Największe znaczenie mają:

• mocznik - (norma laboratoryjna: 15-40 mg/dl), czasami zastępowany oznaczeniem BUN, który wylicza się ze wzoru BUN = mocznik x 0,46; jego stężenie we krwi zależy od wielu czynników m. in. podaży białka w diecie, dlatego najlepiej jest go oznaczać razem z poziomem kreatyniny,
• kreatynina - (norma laboratoryjna: 0,6-1,3 mg/dl), zwykle jednocześnie z kreatyniną oblicza się także klirens kreatyniny aby ocenić wartości przesączania kłębuszkowego (GFR),
• kwas moczowy - (norma laboratoryjna dla kobiet to 30-50 mg/l, a dla mężczyzn to 40-60 mg/l), jego wzrost we krwi oprócz tego, że jest markerem niewydolności nerek, może być przyczyna dny moczanowej.

Badania laboratoryjne - badanie ogólne moczu

Osoby z otyłością powinny także okresowo wykonywać badanie ogólne moczu, które może być źródłem informacji o rozpoczynających się patologiach. Oprócz badania barwy, pH i ciężaru moczu, w moczu można badać ilość białka (co może wskazywać na niewydolność nerek) oraz obecność glukozy i ciał ketonowych (co może wskazywać na cukrzycę).

Inne badania profilaktyczne

Oprócz badań laboratoryjnych istotne w profilaktyce chorób u osób z otyłością są badania endoskopowe takie jak:

• kolonoskopia, która pozwala na zidentyfikowanie polipów w jelicie i zmian przedrakowych,
• badanie ultrasonograficzne (USG) poszczególnych narządów takich jak tarczyca, nerki, wątroba, czy piersi u kobiet, które uzupełnia diagnostykę laboratoryjną,
• badanie spirometryczne (spirometria) pomocne w prewencji chorób układu oddechowego takich jak np. astma.

Badania antropometryczne

W rozpoznaniu typu otyłości a następnie monitorowaniu efektywności wdrożonego leczenia redukcji masy ciała przydatne są także badania antropometryczne. Najprostszą i najczęściej stosowaną metodą rozpoznania otyłości jest obliczenie wskaźnika BMI (ang. body mass index). Jednak wskaźnik ten nie pozwoli na ocenę zawartości w organizmie tkanki tłuszczowej, mięśni i wody. Ma to istotne znaczenie, gdyż osoby z wysokim wskaźnikiem BMI nie muszą być wcale otyłe, a mieć jedynie dużą masę mięśniową.

Wskaźnik BMI nie pozwoli również na oszacowanie zawartości brzusznej (wiscelarnej) tkanki tłuszczowej, która ma największy potencjał chorobotwórczy. Jej zawartość można oszacować poprzez prosty pomiar obwodu pasa i bioder (ang. WHR, waist-hip ratio), jednak podobnie jak wskaźnik BMI nie jest to metoda zbyt dokładna.

W celu dokładniejszego pomiaru grubości tkanki tłuszczowej stosuje się metody:

• tomografii komputerowej (TK),
• magnetycznego rezonansu jądrowego (MRI),
• rentgenowskiej absorpcjometrii podwójnej energii,
• bioimpedancji elektrycznej – metoda ta wykorzystuje różnice w przewodnictwie tkanek (tkanka tłuszczowa stawia większy opór niż tkanka mięśniowa) a polega na przepływie przez ciało prądu o niskim stężeniu; procedura jest łatwa i dostępna, dlatego też często stosowana jest w gabinetach lekarskich i dietetycznych.

Piśmiennictwo:1. Tałałaj M. Otyłość a choroby nerek. Postępy Nauk Medycznych, t. XXVI, nr 5B, 2013, 26-302. Demissie M. i Milewicz A. Zaburzenia hormonalne w otyłości. Diabetologia Praktyczna 2003, 4, 3, 207–209.3. Choroby wewnętrzne pod redakcją Szczeklik A., Medycyna Praktyczna Kraków 20054. Diagnostyka laboratoryjna z elementami biochemii klinicznej. Podręcznik dla studentów medycyny pod redakcją Dembińska-Kieć A. i Naskalski J.W., Elsevier Urban & Partner Wydawnictwo Wrocław 2009, wydanie 3. 5. Shuster A. i wsp. The clinical importance of visceral adiposity: a critical review of methods for visceral adipose tissue analysis. Br J Radiol. 2012, 85(1009), 1-10.6. http://www.labtestsonline.pl

dr n. med. Karolina Karabin, biolog molekularny, diagnosta laboratoryjny, konsultant ds. żywienia i stylu życia