Kardiomegalia

Kardiomegalia to powiększenie serca, nie jest to jednak choroba sama w sobie, ale objaw widoczny w badaniach obrazowych. Prowadzi do niej wiele stanów, warto dowiedzieć się, jakie przypadłości mogą powodować, że serce jest za duże. Czy kardiomegalię się leczy?

Spis treści

1. Choroby, których skutkiem może być kardiomegalia
2. Kardiomegalia: czynniki ryzyka i profilaktyka
3. Kardiomegalia: możliwe powikłania
4. Stwierdzenie kardiomegalii nie wymaga skomplikowanych testów
5. Kardiomegalia: leczenie

Kardiomegalia nie jest oddzielną jednostką chorobową, a objawem mogącym wystąpić w przebiegu wielu schorzeń nie tylko układu sercowo-naczyniowego, często wiąże się ona z niewydolnością serca stanowiąc jej symptom lub ją powodując. Częstość występowania kardiomegalii zależy od wieku i tak: poniżej 30 roku życia: ok 8% mężczyzn i 5% kobiet ma tę przypadłość, po 70 roku życia już odpowiednio 33% i 49%. Stwierdzenie powiększenia serca nie wymaga skomplikowanych badań. Warto pamiętać, że kardiomegalia niesie za sobą wiele niekorzystnych skutków, w tym bardzo niebezpieczne zmiany zatorowe (udary), czy zaburzenia rymu mogące być przyczyną zatrzymania krążenia i śmierci. Z tego względu niezbędna jest profilaktyka chorób, które kardiomegalię wywołują, a w przypadku ich wystąpienia odpowiednie leczenie.

Wielkość serca zależy od wielu czynników, np.: wiek, płeć, budowa ciała, tryb życia, wady klatki piersiowej. Taka sama wielkość tego narządu u dwóch różnych osób nie musi oznaczać, że obie mają je prawidłowej wielkości, w ocenie serca bierze się pod uwagę płeć i masę ciała, istotne jest, żeby narząd ten był proporcjonalny do naszej sylwetki, a przez to odpowiednio wydajnie pompował krew w zależności od zapotrzebowania na nią.

Przyczyną powiększenia serca jest zmuszenie go do nadmiernej pracy w stosunku do jego możliwości, czyli przeciążenie. Jest ono spowodowane nadmiernym wysiłkiem (niektórzy wyczynowi sportowcy), kiedy zapotrzebowanie mięśni jest niewspółmiernie duże w stosunku do możliwości pracy serca, ale także wieloma chorobami, wspólną cechą wielu z nich jest utrudnienie przepływu krwi przez naczynia krwionośne.

Przeciążenie serca powoduje dwojaką na nie odpowiedź, zależnie czy jest to przeciążenie objętościowe czy ciśnieniowe. Jeśli serce musi przepompować zbyt dużą objętość krwi (przeciążenie objętościowe), czyli np. w wadach zastawek, kiedy krew cofa się do komór i zwiększona objętość jest tłoczona w kolejnym skurczu, dochodzi raczej do rozciągnięcia jego ścian. Jeśli natomiast opór jaki musi ono pokonać jest zwiększony, czyli wytworzone ciśnienie musi być wyższe (przeciążenie ciśnieniowe), np. z powodu nadciśnienia tętniczego, powiększenie jest skutkiem zwiększenia masy mięśniowej serca (tak zwany przerost koncentryczny).

Powiększenie serca wbrew temu co można by sądzić wcale nie jest pożądane i nie poprawia wydajności tego narządu. W przypadku przeciążenia objętościowego i rozciągnięcia komór zwiększa się ich objętość, nie zmienia się natomiast budowa mięśnia, zaburzony zostaje, więc stosunek objętości komory do ilości masy mięśniowej. Wzrost energii potrzebnej do wypompowania prawidłowej ilości krwi nie jest zaspokojony i serce staje się niewydolne. Przerost koncentryczny (czyli przyrost masy mięśniowej) spowodowany przez przeciążenie ciśnieniowe, czy choroby wrodzone również jest niekorzystny, w wielu przypadkach przerost mięśniówki wynika ze zbyt słabej pracy serca, co organizm stara się kompensować zwiększeniem jego masy. Pogorszenie jakości pracy serca w tym przypadku ma inną przyczynę niż w przeciążeniu objętościowym. Tu gruba ściana komory uniemożliwia pełny rozkurcz, powiększenie jam, krew wracająca do serca nie ma gdzie napłynąć, skutkiem czego jest zmniejszenie jej ilości trafiającej do tętnic, nawet jeśli wydolność mięśnia jest zachowana.

Choroby, których skutkiem może być kardiomegalia

Przyczyny powiększenia serca są bardzo zróżnicowane, mogą to być choroby wrodzone, jak i rozwijające się w ciągu życia, choroby serca, ale również innych narządów.

Do przyczyn typowo sercowych kardiomegalii należą:

• niewydolność serca
• niedomykalności zastawek – wtedy serce pompuje większą objętość krwi, ponieważ ta wraca do komór w czasie rozkurczu,
• zwężenia zastawek, w tym przypadku większa praca wiąże się z pokonaniem dodatkowego oporu na drodze wypływającej krwi,
• wady przeciekowe, czyli występowanie nieprawidłowych otworów w sercu, które powodują przepływ krwi między prawą a lewą jego częścią i zwiększenie ilości krwi jaka przepływa przez serce,
• nadciśnienie tętnicze,
• kardiomiopatia przerostowa, jest to typowa dla tego objawu choroba. Powiększenie serca jest często jej jedynym objawem, wiąże się ono z nadmiernym rozwojem mięśnia sercowego i niesie wiele niekorzystnych konsekwencji, np. w jej przebiegu może pojawić się choroba niedokrwienna serca. Ma to miejsce, ponieważ naczynia wieńcowe są zbyt małe i nie mogą zapewnić wystarczającego dopływu krwi w stosunku do zwiększonej masy mięśnia sercowego. Kardiomiopatia przerostowa jest chorobą genetyczną, występującą dość rzadko, bo u ok. 0,2% populacji,
• kardiomiopatia rozstrzeniowa, w tym przypadku serce powiększa się w wyniku zwiększenia objętości jam serca, bez przyrostu mięśnia sercowego, co powoduje osłabienie funkcji serca i zaburzenie czynności skurczowej. Przyczyn tej choroby jest wiele, np. mutacje genetyczne, przebyte zapalenie mięśnia sercowego, toksyny (alkohol, chemioterapia), część z nich pozostaje nieznana,
• kardiomiopatia połogowa, będąca rodzajem kardiomiopatii rozstrzeniowej,
• nadciśnienie płucne, czyli wzrost ciśnienia w tętnicy płucnej (naczyniu wychodzącemu z prawej komory),
• zapalenie mięśnia sercowego,
• płyn w osierdziu, w badaniu RTG klatki piersiowej sylwetka serca wydaje się powiększona, jednak w rzeczywistości obraz taki powstaje przez nagromadzony płyn, rozciągający worek osierdziowy, po usunięciu płynu obraz serca pozostaje prawidłowy,

Przyczyny pozasercowe kardiomegalii to między innymi:

• otyłość i związane z nią nadciśnienie,
• choroby płuc – astma, POChP,
• anemia,
• choroby tarczycy – niedoczynność i obrzęk śluzowaty,
• choroby przysadki - akromegalia,
• hemochromatoza i inne choroby spichrzeniowe, np. amyloidoza,
• zaawansowana niewydolność nerek,
• cukrzyca,
• choroby tkanki łącznej,
• wyczynowe uprawianie sportu,

Sama kardiomegalia jest objawem, bardzo często pozostaje ona nieodkryta lub uwidoczniona przypadkowo, jednak czasem i ona może powodować pewne dolegliwości. Zwykle wynikają one z istnienia choroby będącej przyczyną powiększenia serca i to one dominują. Często towarzyszą jej: duszność, zaburzenia rytmu serca i uczucie nierównego jego bicia, obrzęki, bóle w klatce piersiowej, omdlenia, zawroty głowy. Wszystkie te objawy mogą oznaczać istnienie niebezpiecznych dla życia chorób, dlatego w przypadku pojawienia się ich konieczna jest konsultacja lekarska.

Kardiomegalia: czynniki ryzyka i profilaktyka

Ryzyko powiększenia serca związane jest bezpośrednio z ryzykiem występowania powodujących je chorób, nasz styl życia i leczenie stanów mogących je wywołać jest niezbędne, jeśli chcemy uchronić się przed tą przypadłością. Konieczne są więc: regularna kontrola ciśnienia tętniczego, zwłaszcza u osób z nadciśnieniem, leczenie choroby niedokrwiennej serca, leczenie chorób tarczycy i chorób płuc, kontrola cukrzycy, poziomu cholesterolu. Niemniej istotny jest zdrowy tryb życia realizowany przez proste działania jak: rzucenie palenia i unikanie palenie biernego, unikanie picia alkoholu, aktywność fizyczna. Niestety, istnieją schorzenia, na które nie mamy wpływu, są to głównie choroby wrodzone, należą do nich między innymi: kardiomiopatia przerostowa stwierdzona u krewnych, wrodzone wady serca – wady zastawek, nieprawidłowe połączenia jam serca. W tych przypadkach ważne jest by wiedzieć o istnieniu tych przypadłości w rodzinie, a w razie wystąpienia niepokojących objawów zgłosić się do lekarza i poinformować go o istnieniu takich chorób u krewnych.

Kardiomegalia: możliwe powikłania

Kardiomegalia, mimo że jest objawem, sama także może dawać pewne konsekwencje, dlatego istotne jest zapobieganie i leczenie chorób, które są jej przyczyną, dzięki temu powikłania nie nastąpią lub zostaną znacznie opóźnione. Możliwe następstwa to między innymi: niewydolność serca (choroba ta może być przyczyną, ale też konsekwencją powiększenia serca), zatory obwodowe, czyli tworzenie skrzeplin w powiększonych jamach serca, które następnie trafiają do mózgu powodując udar czy naczyń wieńcowych będąc przyczyną zawału. Najgroźniejszym powikłaniem jest nagłe zatrzymanie krążenia i zgon, zdarza się on, ponieważ niekiedy kardiomegalia powoduje groźne zaburzenia rytmu serca, kiedy to bije ono zbyt szybko lub zbyt wolno, przez co skurcze są nieefektywne.

Stwierdzenie kardiomegalii nie wymaga skomplikowanych testów

Podstawowym badaniem, które pozwala stwierdzić powiększenie sylwetki serca jest badanie RTG klatki piersiowej, tutaj ocenia się tak zwany wskaźnik sercowo-płucny, czyli stosunek szerokości serca do całego wymiaru poprzecznego klatki piersiowej. Jeśli wskaźnik ten przekracza 0,5, czyli sylwetka serca jest większa niż połowa wymiaru klatki piersiowej, ocenia się, że jest ono powiększone. Stan ten można stwierdzić lub podejrzewać także na podstawie innych badań: pewne cechy zapisu EKG są charakterystyczne dla kardiomegalii – są to głównie wysokie załamki w odprowadzeniach przedsercowych, potwierdzenie ułatwia obliczenie tak zwanego wskaźnika Sokołowa. Podobnie cechy niedokrwienia widoczne w EKG, czy zaburzenia przewodzenia w komorze mogą być diagnostyczne i nasuwać podejrzenie powiększenia serca. Innym ważnym badaniem jest echokardiografia, czyli tak zwane echo serca, pozwala ona nie tylko dokładnie ocenić powiększenie, stwierdzić, której części serca dotyczy, ale także zdiagnozować wiele przyczyn tego stanu. Kolejną zaletą echokardiografii jest możliwość obiektywnego zbadania i monitorowania nasilenia choroby. Inne badanie - próba wysiłkowa ocenia pracę serca podczas wysiłku i diagnozuje ewentualne niedokrwienie towarzyszące powiększeniu serca. Wśród badań obrazowych zastosowanie znajdują także tomografia komputerowa i rezonans magnetyczny, ostatnie z wymienionych badań jest rzadko stosowane, niemniej bardzo dokładne, dzięki niemu, podobnie dzięki echokardiografii, możliwa jest diagnostyka niektórych przyczyn kardiomegalii. W pewnych przypadkach zastosowanie znajduje biopsja serca, przeprowadza się ją najczęściej przez pachwinę i znajdującą się tam żyłę udową, następnie próbki przesyła się do badania histopatologicznego. Biopsja jest jednak badaniem końcowego wyboru, kiedy trudno jest zdiagnozować przyczynę powiększenie serca. Badania genetyczne wykonuje się w przypadku podejrzenia kardiomiopatii przerostowej i innych chorób dziedzicznych. Znaczne powiększenie sylwetki serca w zdjęciu radiologicznym jest czasem nazywane "cor bovinum".

Kardiomegalia: leczenie

Najważniejszy cel diagnostyki kardiomegalii to ustalenie przyczyny jej powstania. Jest to niezbędne przede wszystkim do właściwego leczenia, ponieważ nie istnieje specyficzne leczenie kardiomegalii, a proces terapeutyczny nastawiony jest na zwalczanie jej przyczyn. W leczeniu farmakologicznym dostępnych jest wiele leków, np.: leki moczopędne, inhibitory konwertazy angiotensyny, blokery receptora angiotensyny, blokery receptorów B-adrenergicznych, i wiele innych. Są one stosowane w różnych jednostkach chorobowych układu sercowo-naczyniowego, w różny sposób poprawiają pracę tego układu, zahamowują postęp chorób i w końcu je leczą. Wymienione preparaty możemy stosować w przypadku nadciśnienia tętniczego, niewydolności serca, choroby niedokrwiennej serca, czy zapalenia mięśnia sercowego.

Podobne leczenie stosuje się w kardiomiopatii przerostowej, jednak tutaj leczenie ma jedynie na celu zahamowanie postępu choroby i zmniejszenie nasilenia jej objawów, ponieważ nie ma możliwości wyleczenia przyczyny tego schorzenia.

Niekiedy konieczna jest interwencja chirurgiczna, w przypadku kardiomiopatii przerostowej wykonuje się zabiegi takie jak: miektomia, czyli wycięcie części przegrody międzykomorowej, alkoholowa ablacja przegrody (wykonywana przezskórnie), oba te zabiegi mają na celu zmniejszenie grubości przegrody międzykomorowej i poprawę funkcji lewej komory.

W przypadku wad zastawek (zwężeń czy niedomykalności) i nieprawidłowych połączeń jam serca podstawową metodą leczenia jest zabieg – kardiochirurgiczny lub wewnątrznaczyniowy, zwykle decyzję o interwencji podejmuje się, jeśli wada powoduje dokuczliwe objawy lub nasila się.

Czasem chorób serca wywołujących kardiomegalię nie udaje się wyleczyć farmakologicznie i interwencjami chirurgicznymi, wtedy jedyną możliwością pozostaje przeszczep serca. Inne możliwości terapeutyczne stosuje się w przypadku kardiomegalii pochodzenia poza sercowo-naczyniowego, wtedy leczenie farmakologiczne obejmuje, zależnie od przyczyny, cukrzycę, choroby tkanki łącznej, tarczycy, przysadki, płuc. Niestety, schorzenia tarczycy czy przysadki wymagają niekiedy interwencji chirurgicznej.

lek. Maciej Grymuza, absolwent Wydziału Lekarskiego na Uniwersytecie Medycznym im. K. Marcinkowskiego w Poznaniu.